چکیده
مقالۀ حاضر می‌کوشد به تحلیل علل و عوامل مؤثر بر مناسبات فکری، نظامی، و سیاسی علویان با حاکمان و مردم گیلان و دیلمان بپردازد. سرزمین‌های دیلمان و گیلان همواره در دورۀ خلافت اموی و عباسی، با مخالفت با خلفا، سر سازگاری با آنان نداشته‌اند؛ مردم دیلمان، با ظهور علویان به‌عنوان مدعیان عقیدتی و سیاسی خلافت عباسی و برای تشدید مخالفت‌های خود، روی خوش به آنان نشان دادند و علویان هم، در دوره‌های نخست قدرتگیری، توانستند با استفاده از رویکرد ضد خلافت دیلمیان به موفقیت‌های مهمی در گیلان و دیلمان دست یابند. بر این اساس در نگاه نخست، گرایش دیلمیان به علویان تحت تأثیر منافع سیاسی و نظامی آنان بود، اما از نیمۀ دوم قرن سوم با تلاش‌های فکری مداوم علویان در گیلان و دیلمان، زمینۀ تغییر آیین‌های باستانی دیلمیان به نفع تشیع و سایر مذاهب اسلامی فراهم شد. نگارنده، با توجه به مآخذی که در این زمینه وجود دارد، سعی کرده‌است دلایل همگرایی و واگرایی دیلمیان با علویان و همچنین تأثیر سیاسی و نظامی دیلمیان را بر حکومت علویان پژوهش کند.
واژه‌های کلیدی: تشیع، عباسیان، علویان، دیلمیان، زیدیه، گیلان.