مدل مفهومی حلم بر اساس منابع اسلامی با تأکید بر کنترل خشم

چکیده:

حلم یکی از مفاهیم مهم در فرهنگ اسلامی است که ارتباط تنگاتنگی با موضوع پردامنه «تنظیم هیجان» به‌ویژه «تنظیم خشم» در روانشناسی دارد. این پژوهش با هدف کشف مدل مفهومی حلم بر اساس منابع اسلامی با تأکید بر کنترل خشم انجام شده است. در فرایند این پژوهش، پس از جمع‌آوری آیات و روایات مرتبط، با استفاده از روش «تحلیل محتوای کیفی عرفی»، 4 مقوله اصلیِ «ماهیت حلم»، «شرایط زمینه‌ای»، «شرایط علی» و «پیامدها» استخراج و مدل مفهومی حلم ارائه شد. «ماهیت حلم»، به نوبه خود شامل 3 مقوله‌ میانیِ «مؤلفه‌ها»، «نمودهای اجتماعی» و «ویژگی‌ها» است. هسته مرکزی این مدل را مؤلفه‌های حلم تشکیل می‌دهند که عبارتند از: «گرایش به نابرانگیختگی»، «بالابودن آستانه خودمهارگی»، «کاربست راهبردهای تنظیم هیجان»، «پردازش موقعیت» و «واکنش اجتماعی خردمندانه». شرایط زمینه‌ای حلم، نیز در 3 مقوله میانی «عوامل شکل‌دهنده ساختار روانی»، «توانمندی‌های روانی» و «زمینه‌های هیجانی» جای می‌گیرند. شرایط عِلّی حلم، مجموعه‌ای از شناخت‌ها و توجه‌های حلیمانه را در بر می‌گیرد که عبارتند از شناخت و توجه به: «خدا، کمال و فضیلت‌بودن حلم، فواید و پیامدهای مثبت حلم، خطرات و پیامدهای ناگوار خشم، پیوندها(یِ انسانی، ایمانی و خانوادگی)، اهداف و کارهای مهم خود، ارزش خود و امور منسوب به خود، توانمندی‌های خود، ویژگی‌های مثبت طرف مقابل، نیت‌ها و شرایط روحی طرف مقابل». پیامدهای حلم نیز، شامل دو مقوله میانیِ «پیامدهای اجتماعی» و «پیامدهای فردی» است.