چکیده:
مساله چگونگی نسبت فاعلیت انسان با فاعلیت الهی همواره یكی از دغدغه آمیزترین مسایل در اندیشه بشری، بویژه دانشمندان الهی بوده است. اهم آرا اندیشمندان مسلمان در این زمینه به سه نظریه جبر، تفویض و امر بین الامرین برمیگردد. نظریه جبر برخلاف دریافت وجدانی هر فرد، و نظریه تفویض مستلزم فاعلیت مستقل انسان از خداوند است. نظریه امر بین الامرین كه نخستین بار از سوی امامان معصوم (علیهم السلام) ارایه شده بر نفی جبر و تفویض و اثبات حقیقتی میان آن دو دلالت دارد. فهم و دریافت حقیقت امر بین الامرین بحكم عقل و نقل خالی از دشواری نیست. از همین رو دانشمندان در تفسیر این حقیقت به تقریرات گوناگون با رویكردهای كلامی، فلسفی و عرفانی روی آوردند و برای تصویرسازی هر یك از آن تقریرات از تمثیلات متناظر با آن استفاده كردند. نقد و بررسی مجموعه این تقریرات و تمثیلات كه مهمترین آنها به شش تقریر میرسد، حاكی از آنست كه بیشتر آنها از ارایه تصویری جامع و واضح ناتوانند. در این میان یك تقریر، یعنی تقریر ظهور فاعلیت الهی در مظاهر خلقی با تمثیل متناظر با آن یعنی تمثیل فاعلیت نفس در قوایش، بویژه با تلقی تمثیلی علامه طباطبایی و نیز لحاظ فاعلیت انسان در مجموعه نظامند آفرینش، بر دیگر تقریرات و تمثیلات ترجیح دارد.
كلید واژه: امر بین الامرین، فاعلیت انسان، نظام مندی آفرینش، اختیار و اراده و فاعلیت خداوند