چکیده:
خـداوند در کنار هر مرد بزرگ از یک زن بزرگ نیز یاد می کند. حضرت خدیجه(سلام الله عـلیها) دخـتر خـویلد بن اسد بن عبدالعزّی بن قصّی، بانویی خردمند و دور اندیش و والاگهر بود(1) که از لحاظ نسب و شـرف و موقعیت اجتماعی و خانوادگی جایگاه بسیار ممتازی در میان زنان جزیرة العرب و قریش داشت.(2) مـادر حضرت خدیجه(سلام الله علیها) فـاطمه بـنت زاید از اشراف زنان قریش و در عصر جاهلیت معروف به (طاهره) بوده است. (3)
نَسَب حضرت خدیجه(سلام الله علیها) با رسول خدا(صلی الله علیه وآله) در قصی بن کلاب(جدّ چهارم پیامبر(صلّی الله علیه و آله)) به هم می رسـد(4) خدیجه(س) از زنان متمکن و ثروتمند مکّه بود و یک شبکه ی تجاری بین حجاز ـ شام و حبشه را مدیریت می کرد(5) و در کار تجارت از اهل فن یاری می گرفت، وقتی صفات حضرت محمد(صلی الله علیه و آله) هـمچون راسـتگویی، صداقت، امانت داری، پاکدامنی و خدمت رسانی به نیازمندان را دید، ایشان را به عنوان مدیریت کاروان تجاری خود برگزید و پیامبر(صلّی الله علیه و آله) تجارتی سودمند را در شام برای خدیجه رقم زدند، به طوری کـه خـدیجه مال التّجاره ی خویش را با سود زیادی بفروخت. امّا خدیجه به واسطه ی گزارش های غلامش(مُسیره) از سفر شام درباره اخلاق، رفتار و صفات حضرت محمد(صلّی الله علیه و آله) و اطلّاعاتی که از دانشمندان یهود و پسـر عـموی خود (ورقة بن نوفل) دریافت کرد و رؤیاهای صادقه ای که خود دیده بود، به حضرت محمد(صلّی الله علیه و آله) پیشنهاد ازدواج داد و حضرت رسول(صلّی الله علیه و آله) باتّفاق چند نفر از عموهای خود از جمله حـضرت ابـوطالب بـه خواستگاری خدیجه رفتند و خطبه عـقد تـوسط جـناب ابوطالب خوانده شد(8).
حضرت خدیجه(سلام الله علیها) اوّلین زنی بود که پیامبر در سن 25 سالگی پیامبر با ایشان ازدواج کرد و تا او زنده بود پیامبر(صلّی الله عـلیه و آلهـ) هـمسر دیگری انتخاب ننمودند و این ازدواج فرخنده نیز 25 سال تـداوم داشـت و با ارتحال حضرت خدیجه پایان یافت.(10) در برخی روایات به باکره بودن حضرت خدیجه علاوه بر معروف بودن او به طـاهره، هـنگام ازدواج بـا پیامبر(صلّی الله علیه و آله) اشاره شده است(11) از خدیجه فرزندانی بزرگوار مـتولّد شدند که آخرین آنها حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) امُ الائمه می باشند که در دوران بعثت رسول الله(صلّی الله علیه و آله) مـتولّد شـدند. همزمان با بعثت رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله) اوّلین زنی کـه بـه ایشان ایمان آورد و مسلمان شد حضرت خدیجه (سلام الله علیها) بود.
این نکات قرآنی عبارتند از: عفاف و پاکدامنی؛ ازدواج معنوی؛ اسـلام و ایـمان؛ اقـامه نماز؛ هجرت؛ شکیبایی و ثبات قدم؛ انفاق و بخشش خدیجه (سلام الله علیها) که به ترتیب بـه طـرح هر کدام خواهیم پرداخت.
ـ عفاف و پاکدامنی (12):
قرآن کریم در آیه ی: «من عمل صالحاً من ذکر او انـثی و هـو مـُؤمن فلنحیینه حیوة طیبه» لازمه ی رسیدن به حیات طیبه را اعمال صالح؛ عفاف و پاکدامنی می داند کـه ایـن ویژگی ها در سیره ی حضرت خدیجه(سلام الله علیها) به طور بارز به چـشم مـی خـورد. چنانکه عفّت و پاکدامنی او در عصر جاهلیت سبب شد الگو و نمونه زمان شود و به لقب (طاهره) مـشهور گـردد و فـضایل نیک و پسندیده ایشان زبانزد خاص و عام بود. با اینکه از ثروت و مکنت فـراوانی بـرخوردار بود و خواستگاران فراوانی داشت ولی با قلب و دلی مملو از عشق به خدا؛ در عفت و پاکدامنی طاهره زندگی می کـرد و بـر این اساس در برخی روایات به باکره بودن او هنگام ازدواج با پیامبر اکرم (صـلی الله عـلیه و آله و سلم) تأکید شده است و همین عـفت و پاکـدامنی حـضرت خدیجه طاهره(سلام الله علیها)؛ حیاتی طیبه را بـرای او رقـم زد.
ـ ازدواج معنوی:
«یا ایها الذّین آمنو اتقو الله و ابتغوا الیه الوسیله»(13) ازدواج یک وسیله معنوی است کـه حـضرت خدیجه(سلام الله علیها) با آن به رسـول اللهـ(صلی الله علیه و آلهـ) بـه عـنوان ریسمان الهی پیوند خورد. ازدواج حضرت خـدیجه(سلام الله عـلیها) با پیامبر(صلی الله علیه و آله) با یک سلسله عوامل و محرک های معنوی صـورت پذیـرفت و هیچ مسأله ی مادی، وجه تعامل ازدواج آنـها را فراهم نساخت. او با شـناخت و آگـاهی از اخلاق و رفتار و منش رسول اللهـ(صلی الله عـلیه و آله) ایشان را به همسری برگزید و آنگاه که در هنگامه خطبه ی عقد، جناب ابوطالب(علیه السّلام) خـطبه ای در فـضایل بنی هاشم قرائت نمود، ورقـة بـن نـوفل پسر عموی خـدیجه ضـمن خطابه ای این چنین گـفت: «کـسی منکر فضائل شما نیست، ما از صمیم دل می خواهیم دست به ریسمان شرافت شما بـزنیم.» ثـمره ی این ازدواج معنوی تولّد گوهر یگانه ی خـلقت، کـوثر قرآن، حـضرت فـاطمه زهـرا (سلام الله علیها) بود، کـه جهان از عطر او و فرزندانش عطر آگین است.(14)
اسلام و ایمان:
بر اساس فرمایش قرآن کریم که می فرماید:«اِنَّ الذّیـن آمـَنُو و عملوا الصّالحات یهدیهم ربَّهُم بایمانهم»(15) اعـمال صـالح و ایـمان قـلبی خـدیجه سبب گردید اوّلیـن زنـی باشد که به خدا و رسول خدا(صلّی الله علیه و آله) ایمان آورد و مسلمان شود و ایمان واقعی خود را در مقام عـمل نـشان دهد.
رسـول خدا(صلّی الله علیه و آله) در آغاز سوره ی(مدثر) مـأمور بـه دعـوت مـردم بـه اسـلام شد و این مأموریت را از محیط خانه ی خویش آغاز کرد و خدیجه(سلام الله علیها) اولین فردی بود که به او ایمان آورد(16) امام علی(علیه السّلام) می فرماید: در آن روزها به هیچ خانه ای اسلام راه نـیافت جز خانه ی رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلم) که خدیجه(سلام الله علیها) هم در آن بود و من سومین آنان بودم.(17)
ایمان آوردن حضرت خدیجه(سلام الله علیها) به رسالت حضرت محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) حکایت از معرفت و پاکی و صداقت وی داشـت او بـه اطمینان قلبی رسید که وقتی رسول الله(صلّی الله علیه و آله) بعثت خود و نزول وحی الهی را مطرح کرد بلافاصله رسالت او را پذیرفت و این افتخار را برای خود در طول تاریخ اسلام به عنوان اوّلیـن زن مـسلمان ثبت کرد و سعادت خود را تضمین نمود. رشد ایمانی او به آن حد رسید که رسول الله(صلّی الله علیه و آله) در فضیلت او فرموده: بهترین زنان بهشت چهار نـفرند(خدیجه دخـتر خویلد؛ فاطمه دختر محمد(صلّی الله عـلیه و آلهـ)؛ مریم دختر عمران، آسیه دختر مزاحم، زن فرعون.
ـ اقامه ی نماز (18):
چنانکه قرآن می فرماید: «و لکن البرّ من آمن بِالله …. و اقام الصَّلوة و آتََی الزّکوة …»(19) اقامه ی نماز با شکوه ترین جلوه ی تعبّد ایمانی حضرت خدیجه(سلام الله عـلیها) بـود که پس از ایمان به رسالت پیامبر(صلّی الله علیه و آله) انجام شد او همراه با علی بن ابی طالب(علیه السّلام) و زید بن حارثه به رسول خدا(صلّی الله علیه و آله) اقتداء کرد و در کنار خانه خدا(کعبه) نـماز گـذاردند و اقامه ی نـماز را اوّلین وظیفه ی خود می دانست «الذّین اِن مکنّاهم فی الارض اقاموا الصلَّوة»(20)
در بعضی از روایات آمده است نخستین نمازی کـه رسول خدا(صلّی الله علیه و آله) اقامه کردند، نماز وسطی یعنی نـماز ظـهر در روز جـمعه بوده است. پیامبر چگونگی اقامه ی نماز و گرفتن وضو را به حضرت خدیجه(سلام الله علیها) و حضرت علی(علیه السّلام) یاد دادنـد. پس آن دو وضـو گرفتند و با رسول الله(صلّی الله علیه و آله) نماز خواندند. اقامه ی نماز خدیجه(سلام الله عـلیها) از یـک سـو نشانه ی اطمینان قلبی او به رسالت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) از جانب خدا و از سوی دیگر بـه معنای تعبّد و بندگی در مقابل خداوند بود(21)
هجرت:
از دیگر نکات قرآنی در خصوص حضرت خدیجه (سلام الله عـلیها) : والّذین آمنوا و هاجروا و جـاهدوا فـی سبیل الله» مهاجرت او با پیامبر اکرم است.(22)
کفّار و مشرکان قریش عهد نامه ای علیه پیامبر و مسلمانان بستند و آنها را در محاصره اجتماعی و اقتصادی قرار دادند ولیکن پیامبر(صلّی الله علیه و آله) همراه با بنی هاشم و بنی مـطلب و بنی عبد مناف در شب اوّل مُحرّم سال هفتم بعثت به شِعب ابی طالب مهاجرت کردند و خدیجه(سلام الله علیها) در کنار او به عنوان یار و یاوری صدیق و فداکاری ها کرد(23) و با حمایت گسترده از رسول اللهـ(صلّی الله عـلیه و آله) برای گسترش اسلام و فزونی یافتن تعداد مسلمانان و عزیمت عدّه ای از آنها به حبشه به دستور پیامبر(صلّی الله علیه و آله) و نیز ایجاد پایگاهی مهم بـرای تـرویج اسلام و ناامیدی و شکست سران کفر و شرک، تمام اموال و دارایی های خود را هزینه کرد. همراهی او با پیامبر و مسلمانان در شعب و کمک هایی که نزدیکان پدری او برای مسلمانان به شعب می فـرستادند مـایه ی قـوّت قلب مسلمانان بود. این هـمراهی و هـمکاری و فـداکاری صادقانه، از مصداقی عینی و مثال زدنی از زنان مهاجر و مجاهد ساخته بود که همواره پیامبر(صلّی الله علیه و آله) یاد و نام او را بسیار بزرگ مـی داشـت و نـشانه ی محبّت خدیجه به خداوند پیروی خالصانه او از پیامبر اکـرم(صلی الله عـلیه و آله) بود.(24)
شکیبایی و ثبات قدم:
از دیگر نکات بارز زندگی آن حضرت شکیبایی و استقامت او در راستای اهداف رسالت نبی مکرم اسلام بود. چنانکه قـرآن کـریم مـی فرماید: «یا ایهَا الَّذین آمنوا اصبروا و صابروا و رابطو لعلَّکم تفلحون»(25)
اسـلام آوردن حضرت خدیجه و وفاداری ایشان نسبت به پیامبر(صلّی اله علیه و آله) در حالی که مشرکان زیر بار هدایت الهی ایشان نـمی رفـتند مـوجب دلگرمی و قوت قلب پیامبر بود و این عطوفت از فضائل نیک و ایمان وی نـشأت گـرفته بود،(26) این همراهی ثبات قدم پیامبر(صلّی الله علیه و آله) در هدایت و ارشاد و دعوت مردم به یکتاپرستی و گرایش آنـان بـه تـوحید فراهم می کرد. او همواره با تأیید پیامبر در ثبات قدم و شکیبایی پیامبر در بـرابر تـمامی سـختی ها مؤثر بود چنانکه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) درباره این سیره و روحیه ی حـضرت خـدیجه چـنین فرموده اند:
« آنگاه که همه مرا تکذیب کردند خدیجه مرا تأیید کرد و به درسـتی پیـغمبری من اقرار نمود و او هنگامی به من ایمان آورد و در نماز به من اقتدا کرد، کـه هـمگان در لجـنزار کفر و حقیقت پوشی دست و پا می زدند و موقعی به بهترین یادگار من (فخر دو جهان، فـاطمه، آن بـانوی محشر) باردار شد که همه ی زنان از بی اعتباری نازا مانده بودند»(27) همراهی و هـمکاری صـادقانه خـدیجه با رسول الله (صلّی الله علیه و آله) خالی از مشکلات، سختی ها و زخم زبان ها و رنج های اجـتماعی و اقـتصادی نبود ولیکن خدیجه همه را با شکیبایی و ثبات قدمی بی نظیر پشت سـر گـذاشت و هـیچگاه درایمانش به خدا و رسالت رسول او خدشه ای وارد نشد بلکه روز به روز توجّه اش به رسول الله(ص) بیشتر مـی شـد و ایـنگونه بود که خدای تعالی به وسیله جبرئیل بر خدیجه سلام فرستاد و خـدیجه چـنین پاسخ داد:(الله السّلام، و منه السَّلام و علی جبرئیل السَّلام)(28)
ـ انفاق و بخشش:
وبالاخره مهمترین و بارزترین نقش حضرت خدیجه(سلام الله علیها) در بخشش و انـفاق او تـجلی می یابد.
قرآن کریم می فرماید: «مثل الَّذین ینفقون اموالهم ابتغاء مرضات الله و تـثبیتاً مـن انفسهم»(29)
حضرت خدیجه ثروت عظیمی از پدر به ارث برده و آن را از راه تـجارت فـزونی بـخشیده بود او تمامی این ثروت را خالصانه برای گـسترش و تـوسعه ی اسلام در اختیار پیامبر(صلّی الله علیه و آله) قرار داد. ثروت او قبل و بعد از جریان محاصره ی اقتصادی و اجـتماعی بـسیار کارگشا بود.(30) او با مال و جـان و زبـان خود بـه حـمایت هـمه جانبه از پیامبر و مسلمانان برخاسته بود. در جـریان سـه سال محاصره ی وحشت بار در شعب ابی طالب، خدیجه از روی صفا و سخاوت تمام دارایـی خـود را نثار پیامبر و مسلمانان کرد و آنها را از گـرسنگی نجات داد، تا اینکه خـداوند گـشایشی در کار آنها پیش آورد(31) جهاد مـالی خـدیجه و انفاق و بخشش او در ده سال اوّل بعثت نقش حیاتی و چشم گیری در رشد و گسترش اسلام و فـزونی یـافتن تعداد مسلمانان و هجرت مسلمانان و ابـطال نـقشه هـای سران کفر و شـرک داشـت و این نقش آفرینی خـدیجه بـود که او را در نزد رسول الله (صلّی الله علیه و آله) بسیار عزیز می داشت و تا آنجا که آن حـضرت او را بـه عنوان یکی از چهار زن نمونه و بزرگ، کـه جـایگاهشان در بهشت بـرین اسـت مـعرفی کردند.
و خدیجه(سلام الله علیها) بـا این صفات شایسته الگویی ماندگار برای همیشه تاریخ شد.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
پی‌نوشت‌ها:
1ـ محمد بن سعد ، طبقات ، ج 1 ، صفحه127
2ـ همان منبع صفحه129
3ـ عـماد زادهـ، زنـان پیامبر اسلام (صلّی الله علیه و آله) صفحه304
4ـ رسول محلاتی ، تاریخ اسلام، جلد یک ، صفحه52.
5ـ اسـتاد هـاشم مـعروف حسنی، سیرة المصطفی(صلّی الله علیه و آله) صفحه65
6ـ همان منبع ، صفحه66
7ـ ابن هشام، سیرت رسول الله(صلّی الله علیه و آلهـ) صفحه89
8ـ بـحارالانوار (عـلاّمه مجلسی) ج 16 صفحه20
9ـ ابوسعید ، شرف النبی(صلّی الله علیه و آله) صفحه 201
10ـ همان منبع ، صفحه 201
11ـ رسول محلاتی، تاریخ اسلام، ج 1 ، صفحه54
12ـ قرآن کریم ، سوره نحل ، آیه 97
13ـ قرآن کریم ، سوره مائده ، آیه35 .
14ـ آیة الله سبحانی ، فروغ ابـدیت ، ج 1 ص 164.
15ـ قـرآن کریم ـ سوره یونس ، آیـه 90
16ـ« سـوره مدثر ، آیات 1 و 2.
17ـ نهج البلاغه ، خطبه 192.
18ـ شیخ صدوق ، خصال ، صفحه195
19ـ قرآن کریم، سوره حجر ، آیه 41.
20ـ قرآن کریم ، سوره حجر ، آیه 41
21ـ یعقوبی ، تاریخ یعقوبی ، جلد 1، صفحه 378.
22ـ قرآن کـریم ، سـوره انفال ، آیه 76.
23ـ بحرالعلوم، زنان صدر اسلام، صفحه 116و117.
24ـ قرآن کریم، سوره آل عمران، آیه31.
25ـ قرآن کریم ، سوره آل عمران ، آیه 200.
26ـ جعفریان، سیرة رسول خدا(صلّی الله علیه و آله) ، صـفحه 358.
27ـ حـاج شیخ عباس قمی، ترجمه سفینه البـحار ، ج 2، صفحه82.
28ـ عـلاّمه مـجلسی، بـحارالانوار، ج 16، صفحه11.
29ـ قـرآن کریم، سوره بـقره، آیـه 265.
30ـ استاد هاشم معروف حسنی، سیرة المصطفی(صلّی الله علیه و آله) ، صفحه 65.
دانلود مقاله هفت نکته‌ی قرآنی در سیره‌ی اولین زن مسلمان حضرت خدیجه‌ی طاهره (س)