مقالات

چکیده آیات الاحکام از دیرباز تاکنون در فرآیند استنباط، موردتوجه فقیهان اسلامی بوده لیکن غالباً به دلیل حاکمیت گفتمان فقهی بر این دسته از آیات، ابعاد کلامی آن در حوزه امامت­ پژوهی به‌ندرت مورد توجه بوده است. این درحالی است ‌که افزون بر ابعاد فقهی، اشارات ارزشمندی نیز به موضوع امامت دارد. پیشینه این‌گونه از خوانش کلامی را در روایات فقهی‌ـ کلامی اهل‌بیت (ع) در حوزه آیات احکام می ‏توان جست. لذا نظر به خلأ امامت­ پژوهی در زمینه آیات الاحکام و میان‌رشته‌ای بودن آن در عرصه‏ های بنیادین حدیث، فقه، کلام و تفسیر و نیز بهره‌گیری از این‌گونه استنباط…
چکیده برای مطالعۀ تاریخ فرهنگ و ‌معارف اسلامی، دسترسی به آثار کهن ضروری است. بسیاری از این آثار در گذر زمان از میان رفته‌اند و نسخه‌ای از آنها بر جا نمانده است. بازسازی این آثار با پی‌جویی نقل قول­­ها در آثار متأخرتر، در چنین شرایطی ضرورت پیدا می‌کند؛ البته، این روش با مشکلاتی متعدد روبه‌روست. این مطالعه به منظور بازسازی روشمند کتاب المزار سعد بن عبدالله اشعری، صورت گرفته است؛ اثری که ظاهرا حدود هزار سال از ناپدید شدنش می‌گذرد. بدین منظور، نخست با شناسایی جایگاه سعد بن عبدالله اشعری همچون یک متکلم و محدث برجستۀ شیعی، احتمال باقی ماندن…
چکیده این مقاله به فرایند ورود اجباری یا اختیاری اسلام به شهر قم می­ پردازد و در صدد است از یک سو نظریۀ پذیرش اجباری اسلام توسط اهالی قم را رد نماید و از سوی دیگر ایدۀ پذیرش آسان و از سرآگاهی اسلام از سوی قمی­ ها را نقد کند. در این نوشته نکته­ های زیر بررسی شده است: الف) قمی‌ها مقاومت‌های سختی در برابر عرب‌ها از خود نشان دادند، لیکن این بدان معنا نیست که اسلام نیز به زور و اکراه وارد فرهنگ مردم قم شد. ب) اسلام ­پذیریِ قمی­ ها در همه­ جا از سر منطق و تأمل…
چکیده دورۀ فاطمیان از دوره‌‌های مهم در شکوفایی تمدن اسلامی به شمار می‌‌رود. با توجه به تشیع فاطمیان و تأکید اساسی آنان بر مذهب، بسیاری از ناظران غیرمسلمان در بررسی عوامل شکوفایی علمی دورۀ فاطمیان به عوامل مذهبی این شکوفایی نیز پرداخته‌اند. در این نوشتار، دیدگاه‌های اندیشمندان غربی دربارۀ عوامل مذهبی و نیز سیاسی و اقتصادی شکوفایی علمی تمدن اسلامی دورۀ فاطمیان بررسی خواهد شد. مطالعۀ داده‌‌ها و تحلیل‌‌های این اندیشمندان، روشن می‌سازد که غربیان ازیک‌سو، نقش خلفا و دولت‌مردان فاطمی و پشتیبانی‌‌های آنان و رقابت با عباسیان و مدارای سیاسی مذهبی و از سوی ‌دیگر، ماهیت مذهب اسماعیلی، تلاش…
چکیده حضور علویان در نواحی شمال ایران از اواسط سدۀ سوم قمری آثار عمیق، گسترده و پایداری در اوضاع این مناطق برجای نهاد. در پژوهش حاضر میراث سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ناصر اُطروش و پیامدهای فعالیت وی در آن نواحی با تکیه بر منابع معتبر و تحقیقات جدید به روش توصیفی ـ تحلیلی بررسی می‌شود. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که کرامت انسانی، مبنای اندیشه و اخلاق سیاسی، وحدت اجتماعی عامل اصلی در اجرا و تحقق آرمان های سیاسی، روا داری نسبت به مخالفان، عفو خطاکاران و اغماض نسبت به زیردستان از مشخصات اندیشه و حیات سیاسی ناصر اطروش بود و…
چکیده سازوکار و سنجه­ های تعیین امام یکی از مهمترین و بنیادی­ ترین عناصر و همچنین دشواره ­های موجود در نخستین گروه ­های شیعه به معنای عام آن بوده است. در مقالۀ پیشِ رو با رویکرد تاریخی و گفتمانی، سازوکارها و سنجه­ های مربوط به امامت، نزد نخستین گروه های تندروی شیعی، از آغاز تا سدۀ دوم هجری بررسی شده است. همچنین تکامل و دگردیسی نگرش­ های امام ­شناسانه در میان سبائیه، کیسانیه، نخستین غالیان و نیز خرم دینان ـ­که اندیشه­ های آنها همسانی­ های فراوانی با گروه­ های پیش­ گفته داشت­ مورد واکاوی قرار خواهد گرفت. این مقاله نشان…
چکیده حیات سیاسی امام حسن(ع)، به ویژه مصالحه آن حضرت با معاویه که بر اساس اندیشه اعتقادی شیعه از مشروعیت سیاسی بی‌بهره بود، از دیرباز مایه گفت و گوهای بسیاری چه از جهت چرایی شکل گیری و چه از حیث چگونگی آن بوده است. در این نوشتار، این مقوله بر اساس دیدگاه ابن ابی الحدید در کتاب شرح نهج‌البلاغه، پی گرفته و نشان داده شده که از منظر او، به عنوان نویسنده‌ای با گرایشات سنی معتزلی، جریان مصالحه آن حضرت، تابع چه عوامل و زمینه‌هایی پدید آمده و در نهایت به چه فرجامی انجامیده است؟ او هرچند به صورت حاشیه‌ای…
چکیده نیشابور در دوره اسلامی بر سر راه های ارتباطی شرق و غرب واقع بود و بخش عمده ای از اهمیت سیاسی و رونق اقتصادی خود را وامدار این جایگاه جغرافیایی خاص بود. هر کاروانی که قصد گذر از شرق به غرب یا بالعکس داشت، ناگزیر باید از این شهر می گذشت. در گذر از ایالات فارس و جبال به شرق ایران دو راه عمده به نیشابور می رسید؛ راه قهستان و راه قومس. مسیر کاروان امام رضا (ع) به سوی مرو از این دو طریق تنها از نیشابور می گذشته است. علیرغم شواهد و قراینی ناچیز و غیر قانع…
چکیده انشعاب خوارج از سپاه امام (ع) در جنگ صفین پس از جریان تحکیم یک حرکت کاملاً سیاسی بود و این جریان یک توطئه حساب شده بر ضد آن حضرت بود. بنابراین، خوارج در ابتدای امر عقاید خاصی در مسائل اعتقادی و کلامی نداشتند، اما سختگیری­ ها و لجاجت ­ها و نادانی­ های خوارج آنها را از جامعه مسلمین جدا کرد و این جدایی اولیه در طول سالیان متمادی انگیزه انشعاب ­های متعدد درون گروهی در میان خوارج گردید و باعث شد که آنها علاوه بر جنگ با امت اسلامی، با درگیری ­های خونین در میان خودشان خون یکدیگر را…
چکیده خوارج به عنوان یکی از گروه های مؤثر در حوادث قرون اولیه هجری، برای خوارج به عنوان یکی از گروه های مؤثر در حوادث قرون اولیه هجری، برای نخستین بار در دوره خلافت حضرت علی(ع) و در جریان جنگ صفّین به عنوان یک فرقه مستقل پدیدار گشتند و به مخالفت با جریان حکمیّت برخاستند. با انتقال خلافت به امویان، خوارج از همان آغاز رو در روی آنان ایستادند و قیام های متعددی را علیه بنی امیه ایجاد کردند. به همین سبب تحت تعقیب حکام اموی قرار گرفتند و عده ای از این گروه ناگزیر به سرزمین های اطراف و…
چکیده مسلمانان در هجرت به مدینه مجبور به ترک زندگی و همۀ سرمایه خود شدند. آن‌ها که روزی از متمولین مکه بودند در اوج سختی و عسرت زندگی جدید خود را در مدینه آغاز کردند. برخی مستشرقین برآنند که در این شرایط، مهاجرین مال‌باخته به منظور ایجاد شغل و کسب درآمد کاروان‌های تجاری قریش را هدف حمله و غارت خود قرار دادند. با در نظر گرفتن شرایط اقتصادی مدینه، روابط تجاری قبایل با قریش و پیمان‌های میان اوس و خزرج و قبایل اطراف مدینه باید گفت نه تنها این امر نمی‌توانست سبب قوت اقتصادی و کسب درآمد و شغل برای…
چکیده آل‌بویه از دیلمیان سرزمین دیلمِ(خاص) بودند. اما چون شرایط اقتصادی این منطقه چندان مطلوب نبود، ناچار به مانند نیاکان خود و به‌واسطه مهارت‌های نظامی متأثر از شرایط جغرافیایی زادگاه خود، در لباس پیاده نظام به حکومت‌های گوناگونی همچون علویان طبرستان و زیاریان (در سال‌های250 تا321ق) پیوستند و بخش مهمی از ساختار نظامی و سیاسی حکومت آنها را شکل دادند. این فرایند نقش مهمی در آشنایی دیلمیان با فضاهای جدیدتر داشت و در نهایت سبب شد حکومت آل بویه پی افکنده شود. تجربه سال ها خدمت در دربار حکومت‌های پیش گفته به رفتار نسبتاً هوشمندانه تر برخی از امیران آل‌بویه…