چکیده:
آنچه از بررسی سیره امام صادق (ع) و کارهای فرهنگی تبلیغی ایشان به دست میآید این است که یک مبلغ موفق بایستی در تبعیت و پیروی از سیره ارزشمند زندگی ایشان اصول زیر را در برنامه تبلیغی خویش مراعات نموده تا نتیجه مطلوب که همانا ابلاغ پیام الهی به مردم و انجام رسالت الهی در اشاعه مکتب نجاتبخش اسلام و مذهب پرافتخار غنی شیعه میباشد را به دست آورد: 1. در ابتدا یک مبلغ خود باید اعتقادی تا به سرحد یقین داشته باشد تا در راه تبلیغ آن از هرگونه تلاشی کوتاهی ننماید و از زحمت و رنجی که احیاناً به آن مبتلا میشود خسته نشده میدان مبارزه را خالی نکند؛ 2. یقین به همراه عقیده بایستی با ماده «عمل» عجین شود تا معجونی تشکیل شود که نتیجه این عمل به همراه علم نفوذ در افکار و اعتقادات مخاطبین باشد؛ 3. دو اصل فوق بایستی به همراه اخلاص، مبلغ را به قاطعیت و عزمی برساند که از هیچ قدرتی نهراسد و با توکل بر قدرت خداوند در مقابل قدرتهای پوشالی دنیوی که حتماً مانع تبلیغ او و ترویج دین خدا میشوند محکم بایستد؛ 4. هوشیاری و فراست مبلغ میتواند نتایج به دست آمده از کار فرهنگی، تبلیغی او را تثبیت کند و حیلههای مخالفین را نقش بر آب کند. در بسیاری از موارد، در بیان برخوردهای امام این کیاست خاص به چشم میخورد، برخورد با ابومسلم و ابوسلمه خلال و شیوه وصیت ایشان و … نمونههایی از این هوشیاری است؛ 5. شناخت زمان و مکان: شاید بتوان گفت یکی از مهمترین عوامل موفقیت یک تبلیغ خوب، شناخت صحیح مبلغ از زمان و مکان خویش میباشد و این دقیقاً سرّ تفاوت در سیره عملی و تبلیغی ائمه هدی است. اگر در این پایاننامه قسمت عمده بحث به همان موضوع «عصر امام صادق» اختصاص یافته کاری از روی عمد و نه از روی غفلت بوده است این شناخت دقیق است که امام صادق را وامیدارد در عصر رشد و نضج مکاتب فکری و در عصر کاهش فشارهای سیاسی و در زمان انتقال علوم از زبانهای بیگانه به زبان عربی و در دورهای که مساجد بهعنوان برترین پایگاههای مناظرات علمی مطرح میباشند و زمانی که حقانیت یک مکتب با ارائه پاسخهای صحیح و اصولی به هزاران سؤال اذهان کنجکاو و تشنه حقیقت اثبات میشود و زور اسلحه و قدرت مال و زر و پول نمیتواند نقش تعیینکننده داشته باشد. در چنین زمانی امام صادق (ع) پایههای فکری، عقیدتی مذهب شیعه را بهطور اساسی تحکیم و ترویج میکند و فقه غنی شیعه را در تداوم حرکت علمی پدر بزرگوارش ترسیم و تحدید (مرزبندی) و تعریف مینماید و آن را به جهان اسلام مینمایاند. اگر چنین شرایطی فراهم نمیشد چنین حرکت علمی، تبلیغی هرگز موفق نمیشد. پس یک مبلغ موفق زمانی باید قیام مسلحانه کند و زمانی دیگر خود را مشغول دعا و تهذیب نفوس دیگران نماید و در مرحلهای باید کار فرهنگی، علمی نماید و هرگاه زمینه مساعد باشد حتی از حکومت و به دست گرفتن قدرت ابایی نداشته باشد. پس این پنج اصل مهم که عبارت بودند از اعتقاد و علم به همراه یقین – عمل به این علم و اعتقاد یقینی که در یک کلمه میتوان نام تقوی بر آن نهاد – اخلاص و توکل بر ذات باریتعالی – هشیاری و فراست – شناخت زمان و مکان، عوامل مؤثر در یک تبلیغ موفق میباشند.
فصول پایاننامه:
این پایاننامه در دو بخش به تبیین مطالب خود پرداخته است:
بخش اول: «کلیات»
* فصل اول: مروری اجمالی بر زندگی امام صادق (ع)
* فصل دوم: عصر امام صادق (ع)
جوسازی حاکم و حرکتهای سیاسی بین مروان و بنیعباس
شرایط و جو فرهنگی جامعه (رشد مکاتب فکری، مادی، کلامی، الهادی)
فرهنگ مبارزاتی عصر (جریانهای مخالف عباسیان، علویان، زیدیان، خوارج و …)
بخش دوم: «پیامها، روشها و مخاطبین»
* فصل اول: پیامهای تبلیغی امام صادق (ع)
پیامها در اثبات ولایت و امامت و اعتقادات شیعه
پیامها در رد مخالفان و مبطلان و تبیین چهره سلطه حاکم
* فصل دوم: روشهای امام در بهرهگیری از وسایل تبلیغی عصر خویش
وسایل تبلیغی امام صادق (ع) (موعظه، خطابه، شعر مکاتبه و …)
تشکیل حوزه درسی و تربیت مبلغ
موضع امام در حرکت نقل و ترجمه علوم و برخورد با تهاجم فرهنگی
* فصل سوم: مخاطبین امام (ع)
شیعیان (خویشاوندان و سادات، علما، عموم شیعیان و …)
اهل سنت (فقها و متکلمین، عامه اهل سنت و …)
خلفا و حکام
کفار اهل کتاب، ملاحده و صوفیان.