چکیده:
این مقاله به بررسی مفهوم و مصادیق تاریخی «خراج» در متون و منابع اسلامی می‌پردازد و نشان می‌دهد که این اصطلاح در سه معنای متمایز به کار رفته است: نخست، به معنای «جزیه» که مالیات سرانه از اهل ذمه بوده و در قالب قراردادهای صلح دریافت می‌شده است؛ دوم، به معنای «اجاره یا کرایه زمین» که مالیات متعلقه به اراضی فتح شده توسط مسلمانان بوده و از کشاورزان ـ اعم از مسلمان و غیرمسلمان ـ گرفته می‌شد؛ و سوم، به معنای کلی «درآمد عمومی» یا مالیات کل یک منطقه که در متون دیوانی و تاریخی دیده می‌شود. نویسنده با استناد به منابع فقهی و تاریخی، تمایز این معانی را روشن ساخته و ابهام موجود در کاربردهای متداخل این مصطلحات را تحلیل می‌کند.
مقاله همچنین منشأ تاریخی خراج را به عنوان مالیات اراضی، متأثر از نظام مالیاتی ایران پیش از اسلام (واژه پهلوی خَراگ) می‌داند و تأکید می‌کند که این مفهوم قبل از فتح ایران نزد اعراب ناشناخته بوده است. در نهایت، نویسنده نتیجه می‌گیرد که کاربرد ظاهراً مترادف «خراج» و «جزیه» در برخی متون، نه به دلیل عدم تمایز، بلکه برای اشاره به نوع خاصی از مالیات تحت پوشش قرارداد جزیه بوده و همواره تمایز مفهومی این دو اصطلاح در ذهنیت فقها و مورخان را سبب شده است.