نیایش و دعا

متن

«نیایش» پروبال گشودن از گوشه تنهایی تا اوج با خدا بودن و جامی است زلال از معنویت ناب در کام عطشناک زندگی. نیایش بارقه امیدی در فضای غبارآلود زمانه، فریاد روح مهجور در هنگامه غفلت و بی خبری خلق، نسیمی فرحناک و برخاسته از باغستان های بهشت و شمیمی است از رحمت پروردگار.

جایگاه نیایش
نیایش انسان را به شناخت پروردگار که برترین سرمایه انسان و هدف آفرینش انسان است، دعوت می کند و سبب می شود که انسان نیایشگر خود را نیازمند پروردگار ببیند، در برابر او خضوع کند، از مرکب غرور و تکبر ـ که سرچشمه تمامی بدبختی ها و سیه روزی هاست.ـ فرود آید و برای خود در برابر ذات پاک حضرت حق، موجودیتی در نظر نگیرد.
نیایشگر خود را سراپا نیازمند و مرهون نعمت های خدا و موظف به اطاعت فرمان الهی می بیند. او چون می داند به ثمر نشستن درخت دعا، بدون قید و شرط نیست؛ بلکه آفتاب خلوص و آب صفای دل و خاک خضوع را می طلبد، پای رشد آن خودسازی می کند و در طریق تربیت خویش گام برمی دارد. نیایش به انسان اعتماد به نفس می دهد و او را از غرق شدن در گرداب نومیدی باز می دارد و به تلاش بیش تر دعوت می کند.
قرآن کریم انسان ها را به دعا و نیایش دعوت کرده است: (و قال ربکم ادعونی استجب لکم ان الذین یستکبرون عن عبادتی سیدخلون جهنم داخرین)(1)؛ پروردگار شما گفته است: مرا بخوانید تا (دعای) شما را اجابت کنم. همانا کسانی که از عبادت من تکبر می ورزند، به زودی با ذلت و خواری وارد دوزخ می شوند.
علاوه بر آیات متعدد قرآن، در روایات معصومین (علیهم السلام) نیز به اهمیت والای نیایش اشاره های زیادی شده است.
پیامبر اسلام(ص) دعا را عین عبادت(2) و علی(ع) آن را کلید نجات و کامیابی و گنجینه رستگاری(3) و امام صادق(ع) آن را محبوب ترین کارها نزد خداوند در زمین معرفی کرده است.(4)
نیایش، موثرترین وسیله ای است که می تواند در راه خداشناسی و خودسازی به کارگرفته شود. دکتر «الکیسس کارل» ضمن ابراز تأسف از برداشت نابخردانه بعضی افراد از نیایش، می گوید: «اما دریغا! که امروز در دنیای ما، جز اندکی نیستند کسانی که نیایش را در چهره حقیقی اش بشناسند.»(5)
اکنون که تا اندازه ای اهمیت دعا و نیایش با پروردگار هستی روشن شد، پی می بریم که چرا باریافتگان کوی دوست در نیمه های شب، بستر گرم استراحت را رها می کنند و به آستان محبوب روی می آورند و مناجات های جانسوز و عاشقانه ای با حضرت یار دارند.

بیا تا برآریم دستی ز دل
که نتوان در آورد فردا ز گل

بر آرد تهی دست های نیاز
ز رحمت نگردد تهیدست باز

قضا، خلقتی نامدارش دهد
قدر، میوه ای در کنارش نهد

مپندار از آن در که هرگز ببست
که نومید گردد برآورده دست

همه طاعت آرند و مسکین نیاز
بیا تا به درگاه مسکین نواز

چو شاخ برهنه برآریم دست
که بی برگ از این بیش نتوان نشست

شرایط دعا

به ثمر نشستن درخت دعا و نیایش، نیازمند شرایطی است که بدون فراهم آمدن آن ها، دعا نه تنها اثری نخواهد داشت، بلکه باعث خستگی روح و جسم خواهد شد.
اولین شرط این است که انسان به اندازه فکر و اندیشه خود، در راه شناخت آن کس که با او نیایش می کند، تلاش نماید، زیرا خداوند ـ به عنوان اصلی ترین رکن دعاـ می بایست نزد نیایشگر شناخته شده باشد. انسان هرگز با ناشناخته و مجهول سخن نمی گوید. گروهی خدمت پیشوای ششم امام صادق(ع) شرفیاب شدند و پرسیدند: ما دعا و نیایش می کنیم ولی به اجابت نمی رسد؟ آن حضرت فرمود: «بدین جهت است که آن کسی را که می خوانید، نمی شناسید.»(6)
رسول گرامی اسلام(ص) در مورد نقش شناخت پروردگار در اجابت دعا می فرماید: «اگر خداوند را به شایستگی معرفتش می شناختید، با دعایتان می توانستید کوه را از جای بکنید…»(7)
استفاده از درآمد حلال و پاکیزه از دیگر شرایط اجابت دعاست که امروزه بیش از هرزمان دیگر لازم است به آن توجه شود. لقمه ی حرام تا 40 روز مانع استجابت دعا می شود.(8)
از جمله شرایط دیگر، داشتن حضور قلب در هنگام دعا کردن است. گرچه چیزی نیست که بر خداوند پوشیده باشد ولی او دوست می دارد صدای بنده خود را هنگام نیایش و دعا بشنود. در آن هنگام که عطرنیایش در فضای روح آدمی پخش می شود، فرشتگان رحمت پنجره های لبیک الهی را به گوش جان آدمیان می گشایند.

اوقات دعا

«در همه اوقات و همه لحظات زندگی، نیایش برای ما امکان پذیر است، زیرا همیشه روزنه هایی از دیوارهای این جهان کهنسال، بر بی نهایت باز است و ما از رصدگاه این کالبد خاکی، می توانیم آن سوی جهان را نظاره کنیم. سرود نیایش که از اعماق جان برمی آید و به خاموشی اشتیاق دارد؛ شاید روح انسانی در خاموشی مطلق راز دیگری احساس می کند؛ آری لذت نیایش شبانگاهی، لذت وصف ناپذیری دارد؛ شاید در آن هنگام که تاریکی مطلق فضای پیرامون ما را در برمی گیرد، روشنایی آن دریچه اسرارآمیز، روشن تر و نمودارتر می گردد.»(9)
در آیات صحیفه آسمانی و روایات توصیه شده است که هرگاه نسیم رحمت الهی وزیدن گرفت و انسان احساس کرد دلش میل به سخن گفتن با خدا دارد، نیایش کند. علاوه برآن، زمان هایی نیز در آیات و روایات به عنوان وقت های مناسب برای نیایش سفارش شده است؛ از جمله بعد از اقامه نماز، شب و روز جمعه، نیمه شب، از سحر تا طلوع آفتاب، هنگام بارش باران، هنگام تلاوت قرآن و اذان.
شکی نیست که انسان ها همواره نیازمند لطف های پروردگار هستند و زمانی نیست که از ذات اقدس خداوندی بی نیاز باشند. به همین جهت می بایست انسان در تمامی حالات؛ خوشی و ناخوشی، سلامت و کسالت، همواره به یاد خدا باشد. امام صادق(ع) فرمود: «هرکسی که در همه حال به دعا مشغول باشد، دعای او در هنگام گرفتاری به استجابت نزدیک تر است؛ چون فرشتگان در هنگام بلا می گویند: این صدای آشنایی است؛ و دعای او در آسمان در پرده و حجاب نخواهد بود؛ در حالی که اگر انسان تنها در گرفتاری‌ها پروردگار را بخواند، دعا و نیایش از اجابت دورتر است؛ چون فرشتگان می گویند: این صدای ناآشنایی است.»

آثار دعا

نیایش علاوه براین که در روح و روان ما تأثیر شگرفی می گذارد، در جسم ما نیز بی تأثیر نخواهد بود. البته این تأثیرات به چگونگی، شدت، پیوستگی و مداومت دعا ارتباط مستقیمی دارد؛ وقتی نیایش مداوم و با هیجانات روحی آمیخته باشد و از ژرفای جان آدمی برخیزد، نتایج آن بهتر آشکار می شود.
دکتر الکسیس کارل درباره آثار نیایش می گوید:
«آثار نیایش واهی و خیالی نیست. نباید احساس عرفانی را تا سطح اضطراب یک انسان در برابر خطرات و مجهولات جهان پایین آورد؛ و نیز نباید از نیایش، به آسانی یک شربت مسکن، یک داوری ضد ترس، ترس از درد، بیماری و مرگ تهیه کرد. »(10)
به راستی چه کسی است که جرعه ای از این جام ملکوتی نوشیده باشد و خنکای لذت روحانی آن را در کام جان خویش احساس نکرده باشد؟
«در هنگام نیایش ـ آن جا که به زوال و فنای حتمی خود آگاه شده و در می یابیم که زندگی محدود و ناچیز ما در مقابل عمر جهان هستی به منزله یک ثانیه در مقابل میلیاردها قرون و اعصار می باشد.ـ نسیمی از ابدیت، آن چنان مشام جان ما را می نوازد که عمر جهان هستی را به منزله ثانیه ای در مقابل ابدیت ما می نمایاند…
ما به خوبی درک کرده ایم که در اقیانوسی از نادانی غوطه وریم؛ دانش ما در مقابل آن اقیانوس بیکران قطره ای بیش نیست. ولی در لحظات نیایش آن گاه که این سرود را زمزمه می کنیم که بار الها!
قطره دانش که بخشیدی ز پیش
متصل گردان به دریاهای خویش
احساس می کنیم که در دریایی از نور غوطه ور گشته ایم؛ آخر، نه این است که قطره ناچیز علم خود را به علم بی نهایت خداوندی نسبت داده ایم.»(11)
ارتباط با خدا از آثار بسیار ارزنده نیایش است. و نتیجه آن پیوند با ذات خداوندی است؛ گرچه به ظاهر اجابت شویم؛ زیرا توفیق دعا کردن نوعی اجابت پروردگار است.

آن یکی الله می گفتی شبی
تا که شیرین می شد از ذکرش لبی

گفت شیطان: آخر ای بسیار گو!
این همه الله را لبیک کو؟

می نیاید یک جواب از پیش تخت
چند الله می زنی با روی سخت

او شکسته دل شد و بنهاد سر
دید در خواب او خضر را در خضر

گفت: هین از ذکر چون وامانده ای؟
چون پشیمانی ز آن کش خوانده ای؟

گفت: لبیکم نمی آید جواب
زان همی ترسم که باشم رد باب

گفت: آن الله تو لبیک ماست
زیر هر یا رب تو لبیک هاست

نیایش و آرامش روح

از دیگر آثار مهم نیایش، آرامش روح و اطمینان قلب است. از آن جا که مسأله روح و روان در زندگی انسان از اهمیت خاصی برخوردار است، آرامش و نگرانی و اضطراب آن نیز درخور بحثی جامع و کامل است.
«در صورتی که ایمان به مذهب، تا این درجه صبر و شکیبایی به ما می بخشد، پس چرا وقت اضطرابات و نگرانی به سوی خدا نرویم؟ حتی اگر شما به طور طبیعی و یا در اثر تربیت، آدم بی دینی باشید، باز دعا به حال شما مفید است!! مقصودم این است که به سوی خدا رفتن و دعا کردن، این سه اصل روان شناسی را که همه ـ چه مشرک و چه دیندار و خداشناس ـ به آن نیازمندند در آن ها زنده می کند:
1 ـ دعا و نیایش به ما کمک می کند تا ناراحتی ها و گرفتاری هایی را که داریم، به زبان آوریم و همین گفتن در برطرف کردن آن موثر است.
2 ـ در اثر نیایش، این احساس به ما دست می دهد که شریک غمی پیدا کرده ایم و تنها نیستیم.
3 ـ دعا و نیایش انسان را به کار و کوشش وامی دارد و نخستین گام به سوی عمل است.
من نمی توانم به خود بقبولانم که کسی برای انجام منظور خود به درگاه خداوند نیایش نماید و نتیجه نگیرد.»(12)
در آن هنگام که تمام درها به روی انسان بسته می شود و کار بر او سخت می شود و از هر نظر درمانده و مضطر می شود، تنها کسی که می تواند قفل مشکلات را بگشاید، دیوار ناامیدی را از فراروی او بردارد و درهای رحمت را به روی او بگشاید، تنها ذات پروردگار هستی است، که از طریق نیایش می توان به او دست یافت.

موانع استجابت دعا

نیایش جوشش های غیبی از سرچشمه های ناپیدای درون است. نیایش اگرچه ممکن است در هرشرایطی دارای اثر و نتیجه باشد، ولی اگر خواسته باشیم در حد کمال، دارای نتایج مورد نظر باشد، می بایست علاوه بر در نظر داشتن شرایط و آداب آن، به موانع و اموری که ممکن است دعا را از اثر بخشی حقیقی دور کند، توجه کافی داشته باشیم و در حد امکان، در رفع آن ها کوشش نماییم. در این جا به برخی از این موانع اشاره می کنیم:
اصلی ترین مانع پذیرش دعا این است که برای برآورده شدن نیازهای خود به غیر خدا، به صورت مستقل امید داشته باشیم. حضرت صادق(ع) فرمود: «اگر کسی از شما از خدا حاجتی بخواهد، باید از همه مردم ناامید باشد، و امید از غیر خدا نداشته باشد. پس چون خدا این حالت را از دل او یابد، هرچه درخواست کند، به او عطا می فرماید.»(13)
یکی دیگر از عوامل مهمی که مانع اجابت دعاست، نافرمانی از دستورهای خداست. امام باقر(ع) در این باره فرمود: «بنده حاجتی از خدا طلب می کند و مقرر می شود آن حاجت در زمانی برآورده شود؛ پس در این فاصله، او گناهی مرتکب می شود و در نتیجه، خداوند می فرماید: حاجت این بنده برآورده نشود و از آن محروم شود؛ چون او خشم و غضب مرا برانگیخت و همین باعث محروم شدن اوست.»(14)
به اجابت نرسیدن دعا هرگز نباید باعث ناامیدی از رحمت پروردگار شود؛ زیرا گاهی ممکن است دعای شخص تا 20 سال به تأخیر بیافتد.(15)
در برخی از موارد خداوند دعای بنده را مستجاب نمی کند، چون دوست دارد صدای بنده خود را بشنود و همواره او را بر در خانه اش ببیند.(16)

ای بسا مخلص که نالد در دعا
تا رود دود خلوصش برسما

پس ملایک با خدا نالند زار
کای مجیب هر دعای مستجار

بنده مومن تضرع می کند
او نمی داند بجز تو مستند

تو عطا بیگانگان را می دهی
از تو دارد آرزو هر مشتهی

حق بفرماید: نه از خواری اوست
عین تأخیر عطا یاری اوست

خوش همی آید مرا آواز او
و آن خدایا گفتن و آن راز او(17)

پی نوشت‌ها:
1 ـ سوره مومن، آیه 60.
2 ـ بحارالانوار، ج 93، ص 300، روایت 37.
3 ـ همان، روایت 37.
4 ـ کافی، ج 2، ص 467.
5 ـ الکسیس کارل، نیایش، ص 63.
6 ـ بحارالانوار، ج 93، ص 368.
7 ـ تفسیر المیزان، ج 2، ص 43.
8 ـ بحارالانوار، ج 93، ص 358.
9 ـ محمدتقی جعفری، نیایش حسین(ع) در عرفات، ص 11.
10 ـ الکسیس کارل، نیایش، ص 54.
11 ـ نیایش حسین(ع) در عرفات، ص 10.
12 ـ دیل کارنگی، آیین زندگی، ص 198.
13 ـ بحارالانوار، ج 93، ص 314، روایت 19.
14 ـ همان، ج 73، ص 329.
15 ـ کافی، ج 2، ص 355.
16 ـ همان، ص 479.
17 ـ جلال الدین محمدبلخی، مثنوی معنوی.