چكیده :
آزادی موهبتی الهی كه باعث بروز استعدادها و تكامل انسان است و زمانی كه این نعمت در چهار چوب شرایط آزادی قرار گیرد سرمایه واقعی شخصیت انسان مایل به ارتقا را می سازد. در چهارچوب شرایط آزادی قرار گیرد سرمایه واقعی شخصیت انسان مایل به ارتقا را می سازد.
در مسابقه علم بیامروز جهان، طراح افكار، ایدههای علمی و تئوری پردازی لزوم توجه به آزادی در عرصه اندیشه را نمایان می سازد و نقد منطقی علوم و ارائه نظریات علمی نوین باعث ارتقا جایگاه یك كشور در جهان خواهد شد در این مسیر توجه به تجربه سایر كشورها و اجتناب از تكرار مسیراهمیت بسزایی دارد. اندیشه آزاد امكان كشف روابط و قوانین حاكم بر جهان و تدبیر آفرینش را مهیا ساخته و حقیقت علوم را روشن میكند و باعث تعالی دنیوی و اخروی شده و سلامت فكر دراین راه تضمین كننده سعادت است بنابراین فكر سالم علم كامل و عمل دقیق و به عبارت دیگر تفكر متعهدانه توام با تخصص ارزشمند و تعالی بخش است.
دراین مسیر لزوم فهم صحیح مطالب و تكیه بر نیروی تفكر و توجه به علم مطلق از وسایل اجتناب ناپذیر حركت بوده و این وظیفه به فرموده حضرت علی (ع) به عهده دو گروه است اساتید و دانشجویان كه با موشكافی و تدبر در آنچه آموخته اند و می آموزند راه مباحثه ارزشمند علمی را در مجموعه های علمی هموار سازنده و نتیجه نظام آموزشی، پرورشی حكیمانی دانشمند و معتقد باشد تا جامعه علمی از گمراهی و ضلالت دور شود.
در دین مبین اسلام به جایگاه و منزلت دانش و دانشمندان بسیار اشاره شده و بر یادگیری علوم، نقادی و بررسی علت هر معلول تاكید فراوان شده است و راه اقتدار علمی را در پژوهش و تولید علم میداند و حضرت علی (ع) شایستگی مسلمان را در افزایش و پیوند دانش با سایرین میدانند.
بنابراین مطالعه پیگیر در مسائل علمی به فرموده امام صادق (ع) باعث شكفتن عقل و تقویت نیروی فكر و فهم است و توجه به ارتقا سطح علمی جامعه زمینه ساز رشد بخشهای علمی و افزایش كیفیت امور اجرایی میباشد و در دنیای امروز توجه به این نكته كه قدرت در كشف و تولید علوم است وظیفه عالمان حوزه و دانشگاه را نمایان تر میسازد و لزوم توجه به استعدادها، مفاهیم و توان داخلی و از طرف دیگر درك واقعیت علم و ارتباط علمی با جهان راهی روشن در جهت نیل به سعادت است در این زمینه قرآن كریم و ائمه اطهار اشارات شفاف و دقیقی دارند كه در این مقاله به گوشهای از آنها اشاره خواهد شد.
تا با استفاده از این ذخائر عمیق و ارزشمند راه نهضت علمی و آزاد اندیشی هموار گردد.
مقدمه:
توجه به ارتقا سطح علمی جامعه باعث رشد علمی جامعه زمینه ساز رشد بخشهای علمی و امور اجرایی میشود و انسانهایی عاقل هستند كه میتوانند در بهبود روند امور موثر باشند بنابراین لازم است به فرموده حضرت علی (ع) چراغ عقل را با شعله علم روشن كنیم تا دچار خطا و گمراهی در اعمال خود نشویم.
در جهان امروزی كه سرعت دیجیتالی شدن كشورها و توسعه در علوم مختلف با ثانیه ها سنجیده میشود بی توجهی به علم و پژوهش نتیجهای جز عقب ماندگی و وابستگی ندارد نكته مهم دیگر این است كه ارتقا سطح علمی زمانی كه همراه با افزایش سطح ایمان و اعتقاد افراد یا به فرموده امام راحل تخصص همراه با تعهد باشد سعادت دنیوی و اخروی را به دنبال دارد و تحصیل در علم و تلاش در جهت پژوهش علمی و در نهایت تولید علم افزایش قدر و جایگاه افراد جامعه را به دنبال دارد حضرت علی (ع) دراین رابطه میفرمایند:
علم و ادب ارزش وجود تواست در تحصیل علم كوشش نما، به هر مقداری كه بر دانش و ادبت افزوده شود قدر و قیمتت افزایش مییابد.
نكته جالب توجه این است كه حضرت امام زین العابدین در پاسخ به سوالی كه درباره توحید شده بود میفرمایند «خدا می دانست كه در آخر زمان افراد عالم و مردان دقیق و كنجكاو خواهند آمد و عمق دانش مردمی كه در آخر زمان هستند را به درك مفهوم آیاتی از جمله «قل هو ا… احد »، «ما ما ینزل من السماء و مایعرج فیها» و «علیهم بذات الصدور» میدانند (5) یعنی اینكه وظیفه مسلمانان در عصر كنجكاوی علمی تكیه بر معارف اصیل اسلام و قرآن كریم در جهت كشف علوم و روابط علت و معلولی پدیده های جهان هستی است كه نتیجه این تفكر برتری علمی و معنوی دانشمندان متفكر است كه جامعه را به سعادت واقعی رهنمون میسازد.
بیانات مقام معظم رهبری نیز مؤید این موضوع است كه در دنیای امروز كه موشكافی علوم مورد توجه است مسلمانان كه خود بهره مند از ذخائر غنی فكری و استعدادهای درخشانند لازم است با تكیه بر داشته های خود و انجام پژوهش و تحقیق در علوم به درك واقعی رسیده و قله های علمی را فتح كنند تا به جای مصرف علوم دیگران كه خالی از انحرافات معنوی و خطاهای مادی نیست تولید كننده علوم می باشند كه در ریشه در آیات خداوند متعال به عنوان علم مطلق و روایات ائمه اطهار به عنوان راهنمای استفاده و بكار گیری از این سرمایه هستی بخش باشند.
در این مسیر نیاز به شفاف سازی و بیان اهمیت موضوع تولید علم، بستر سازی برای آزاد اندیشی علما و بحثهای علمی و نقادی در علوم و در نهایت فراهم نمودن امكانات و نیازهای این حركت عظیم است و چه نهضتی از این والاتر كه حضرت علی (ع) میفرمایند: از كمال سعادت این است كه آدمی در راه اصلاح جامعه سعی و مجاهده نماید» (8) و بهترین وسیله در این راه قرآن كریم است و اسلام دعوت روحانی و هدایت آسمانی خود را با احیا عقل بشر آغاز نموده و پذیرش تعالیم قرآن شریف را بوسیله تعقل و فكر از مردم خواسته است و خداوند میفرمایند «كتابی را بر شما فرو فرستادیم كه حاوی عزت و شرف شماست آیا تعقل و تفكر نمی كنید؟» (11) و امام موسی بن جعفر(ع) میفرمایند «خداوند به اهل عقل و فهم در كتاب خود بشارت داده و درك قرآن را توسط صاحبان عقل و درایت میداند» (2). دراین مقاله سعی شده نكات راهگشا و اهمیت ضرورت تولید علم و آزاد اندیشی به استناد آیات قرآن و روایات ائمه اطهار بیان شود.
امید است با تكیه بر این ذخیره عظیم الهی و درسایه تلاش و آماده سازی بستر به رشد تعالی علمی دست یابیم.
اهمیت آزادی و آزاد اندیشی :
متفكران آزادی را به عنوان آرزوی انسان و مایه بروز استعدادها و توانایی های فطری و باعث تكامل و توسعه علوم و تفكرات میدانند و چه زیبا قرآن كریم میفرمایند: «لقد خلقنا الانسان فی احسن تقویم و ثم رددناه اسفل السافلین» ما آدمی را در بهترین و نیكوترین سازمان آفریدیم سپس به پست ترین سقوط و انحطاطش بر میگردانیم مگر كسانی كه دارای ایمان و رفتار شایسته باشند این گروه همواره از پاداشهای بی منت و مداوم برخوردار خواهند بود خداوند آدمی را به نحو احسن آفریده معرفت و تشخیصی نیك و بد را با سرشت وی آمیخته است لیكن بیشتر مردم بر اثر بی اعتنایی به ندای فطرت و تندروی نفسانیات دچار سقوط میشوند و به انحطاط و پستی میگرایند.
تنها كسانی كه از آئین فطرت پیروی میكنند و خواهش ایمان و اخلاق را دوشادوش سایر تمایلات طبیعی خود ارضاء مینمایند خوشبخت و سعادتمند هستند و خدواند حكیم اوضاع هیچ ملتی را تغییر نمیدهد تا آن مردم خود را عوض كنند و روحیات خویش را تغییر دهند. «ان الله لایغیر ما بقوم حتی یغیر و ما بانفسهم» (12) انسان آزاد است و آزادی را موهبتی الهی تا آنجا كه حضرت علی (ع) به فرزند مكرمشان حضرت امام حسن مجتبی (ع) میفرمایند: «فرزند عزیز بنده و برده هیچ كس مباش، خداوند تو را آزاد آفریده است» (18) و نیز آن حضرت میفرمایند: «فرزند عزیز بنده و برده هیچ كس مباش، خدواند تو را آفریده است» (18) و نیز آن حضرت میفرمایند : «آزاد كسی است كه بتواند شهوات ناروا را ترك گوید و انسان آزاد اگر به بردگی بندگان تن در دهد بهتر از آن است كه بنده شهوات خویش گردد.»(4) با نگاهی به فرمایشات مولای متقیان در مییابیم كه شهوات از جمله بی تحركی و جمود فكری، انسان را زایل میسازد و از هدف اصلی آفرینش دور میكند زیرا كه آزادی و دین، فكر را پرورش میدهد و سرمایه واقعی شخصیت انسان نیز مایل به ارتقا معنوی است. امام صادق (ع) «آزاد مرد را آزادی در همه حالات میداند و از شكست نمی هراسد زیرا كه آزاد واقعی توكل بر خدا دارد و معیار حق را تنها خدا میداند» (2) و آز آنجا كه خداوند متعال كمال و علم مطلق است آزادی فكر و اندیشه در چهارچوب علم خدایی و ربانی باعث ترقی و كمال است و تلاش انسان در جهت آزاد اندیشیدن آنقدر ارزشمند است كه امام صادق (ع) میفرمایند: «كسی كه شب را به صبح آورد و غیر از آزادگی خود به فكری دیگر باشد بداند كه عالی ترین هدف انسانی را كوچك و خوار شمرده زیرا كه آزادگی اندیشه، با توجه به خداوند متعال توام است و عدم توجه به آزادی فكر و ارزش این نعمت الهی باعث می شود میل انسان به سود ناچیزی معطوف شود». (2)
جایگاه آزاد اندیشی در تولید علم :
در شرایط كنونی كه در جهان سعی بر آن است كه با القا یك نوع طرز تفكر خاص و جلوگیری از اندیشه ناب منافع نامشروع مستكبران تامین گردد نیاز به نهضتی عمیق مبتنی بر آزادی الهی ضروری است. لیكن این حركت ارزشمند می بایست در چهارچوب شرایط آزادی باشد در اینجاست كه ارزش و جایگاه واقعی اندیشه آزاد و ربانیت این حركت مشخص خواهد شد و به فرموده حضرت علی (ع) «آن كس كه با انجام شرایط آزادی قیام كند شایسته آزادی است و هر كس از مقررات آزادی سرباز زند و در اجرا وظایف كوتاهی كند به بندگی و بردگی بر میگردد» (8) با توجه به این فرمایش گوهربار مولای متقیان(ع) اگر با رعایت شرایط اندیشه آزاد در مورد آنچه كه نتیجه آن قربت الهی است كوتاهی شود بندگی و حقارت و وابستگی رخ میدهد بنابراین برای رفع استعمار و گسترش عدالت، آزاد اندیشی ركن اصلی و عدم توجه به آن موجب وابستگی و بدبختی است.
وابستگی و بندگی دیگران در امور جاری زندگی و رفع نیازهای مادی جامعه نتیجه قطعی وابستگی فكری و عدم توجه به آزاد اندیشی است زیرا كه فكر و اندیشه زیر بنای و پتانسیل یك ملت در تولید است. وابستگی یك كشور آن هم كشوری اسلامی كه آزاد آفریده شدن انسان را نعمت الهی میداند جای تاسف و تامل است، زیرا كه به فرموده حضرت علی (ع) به امام حسن (ع) آنچه كه از سرمایه شرافت خود میدهیم هرگز عوضی برابر با آن به دست نمی آوریم (19) و چه سرمایهای بهتر از فكر و اندیشه الهی كه در مسلمانان به بركت ایمان سرشار است و عدم استفاده از این معنا بندگی را در تمام شئون به دنبال دارد و این اتفاق با اصل آفرینش آزاد انسان توسط خداوند متعال در تضاد است پس بر هر مسلمانی است كه آنچنان كه در امور مادی تلاش می نماید پیش از آن در جهت آزاد اندیشیدن و آزادگی فكری قدم بر دارد همانگونه كه امام صادق (ع) میفرمایند «در راه آزادی نفس خویش كوشش كن همان گونه كه طلب معاش خود مجاهده میكنی» (16)
در جهان امروزی كه مسابقه علمی طرح افكار و ایدههای علمی و تئوری پردازی از جایگاه كافی برخوردار بوده و عامل برتری جوییها و محوریت توسعه علمی است ارائه نظریات علمی مبتنی بر تفكر و اندیشه عامل افزایش سهم كشور در تولید علم جهانی است. به فرموده حضرت علی (ع) : «آدمی به گفتارش سنجیده میشود و به رفتارش ارزیابی میگردد پس چیزی بگو كه ارزش سخنت بالا برود و كاری كن كه قیمت رفتارت ارتقاء یابد.»(9)
جایگاه تجربه در تولید علم:
ارتقاء سطح دانش و جایگاه یك كشور در جهان زمانی مشخص میشود كه علوم مختلف در چالشی منطقی و بر اساس تجربه دانشمندان به بحث گذارده شوند و دراین بحث، آزاد اندیشیدن موجب ارتقاء است و برای كسب توان علمی توجه به تجارب دیگران آنقدر ارزشمند است كه حضرت علی (ع) میفرمایند : «تجارب آدم پایان ندارد و معلومات انسان عاقل بوسیله تجربه همواره در افزایش است و كسی كه تجربه بسیار دارد كمتر دچار غفلت میشود و ارزش هر انسانی وابسته به مقدار تجاربی است كه در خزانه فكر خود اندوخته است» (8و9) ناگفته نماند كه مردم آزموده و كاردان از جهت اطلاعات و معلومات تجربی با هم یكسان نیستند به همین جهت مراتب درك و تشخیص آنان نیز متفاوت است.
در مسیر كسب علوم و افزایش تحقیقات توجه به تجربه سایر كشورها میتواند باعث تسریع در راه و كاهش اشتباهات گردد.
تجربه كشورهای جنوب شرق آسیا از جمله ژاپن، چین و كره نشان می دهد كه توجه به نیروها و فرهنگ بومی و ارتقاء سطح دانش در جامعه میتواند علاوه بر ارتقاء جایگاه علمی موجب تقویت تولید ملی گردد. حضرت(ع) در زمینه اهمیت تجربه در تحصیل علم میفرمایند: «تجربیات به مردم دانش تازه می آموزد.» (3) و امام صادق (ع) نیز اشاره میفرمایند:
«كه انسان عاقل همواره تجربیات را در نظر میگیرد و عملا به كار میبندد» (4) و وصیت حضرت علی (ع) به امام حسن مجتبی (ع) این است كه : «نماد عقل حفظ تجربیات است» (19).
جایگاه تفكر سالم در تولید علم :
فكر و اندیشه آنچنان والا است كه خداوند متعال میفرمایند: «محققا در آفرینش حكیمانه آسمانها و زمین و در رفت آمد حساب شده روز و شب، آیات و دلایلی برای صاحبان عقل است» (10)این آیه می آموزد كه با تفكر و تعقل میتوان به قوانین حاكم بر جهان و تدبیر آفرینش و علت هر معلولی پی برد و این هدفی است كه در تمام دانشمندان از ابتدا تاكنون و تا همیشه و به دنبال آن هستند و اسلام این عمل را عبادت می داند تا آنجا كه امام حسن عسگری (ع) در این باره می فرمایند : «معیار بندگی زیادی نماز و روزه مستحب نیست بلكه عبادت زیادی تفكر در آفریده خداوند تعقل در آیات حكیمانه جهان است» (3)
همچنین حضرت علی (ع) به فرزندشان امام حسن مجتبی (ع) میفرمایند : هیچ عبادتی همانند تفكر و مطالعه در مصنوعات الهی نیست. (6)
انسان مسلمان كه خود را پیرو قرآن و رهنمودهای ارزشمند ائمه میداند فكر و تدبر را آینه پاكی میداند كه حقیقت را به انسان نشان میدهد. چه معیاری برای ادب و تربیت و پیشرفت جامعه بهتر از روشن شدن حقیقت مستند به علم است. تفكر در تمام شئون موجب توسعه و پیشرفت است. تفكر در علوم دینی و معرفتی روشن كننده مسیر كلی و ارائه دهنده ایده به جامعه است و ملت را از گمراهی و ضلالتها باز میدارد تفكر در علوم محض باعث باز شدن گنج های نهفته در خلقت جهان و در علوم كاربردی موجب توسعه كه موجب كیفی فعالیت های توسعه ای می شود و چه سعادتی و چه پیشرفتی از این والاتر كه ملتی با تفكر به سعادت دنیوی و اخروی دست یابد و با الهام از اندیشه ناب رو به توسعه رود. از طرف دیگر سلامت فكر لازمه سعادت است یعنی فكر سالم دریچههای واقعیت را به روی فرد می گشاید و مایه تكامل است اما توجه و تفكر در امور باطل كه نتیجه عدم باورهای عمیق دینی و معرفتی است یا به اصطلاح از بی تعهدی منشاء می گیرد باعث تیرگی فكر و ضلالت است. امام صادق (ع) از حضرت مسیح (ع) میفرمایند : «فكر باطل مانند آتشی است كه عمارت زیبایی را روشن میكند و دودهای تیره آتش زیباییهای عمارت را خراب میكند اگر چه عمارت آتش نمیگیرد» (20) یعنی فكر باطل خواه ناخواه در قلب تیرگی ایجاد می كند پس تفكر مبتنی بر تعهد است كه دل را روشن كرده و توسعه و پیشرفت معنوی و مادی را به همراه دارد. بنابراین توجه به جهت دهی كلی تفكر به سمت تعالی سعادت و در جهت تامین منافع مشروع مردم است كه ارزش تفكر را مشخص میسازد و در غیر این صورت فكر باطل نتیجهای جز ضلالت ندارد و این شاید وجه تمایز بسیار مهم بین تفكر متعهدانه و تفكر باطل باشد حضرت علی (ع) در این زمینه می فرمایند: «كسی كه در اندیشه باطل باشد و پیرامون آن بسیار فكر كند سرانجام همان فكر بد و اندیشه های پلید او را آلوده می سازد.» بنابراین به نظر میرسد در مقطع كنونی لزوم توام با تعهد و تاكید بر استدلالهای منطقی می تواند زمینه رشد پایدار جامعه را فراهم سازد.
ضرورت فهم مطالبات:
نكته قابل توجه و مهم این است كه فرهنگ درك و تعمق در مسایل میبایست جایگزین فرهنگ بیان بدون تفكر و پذیرش عمیق گردد یعنی آنچه را كه افراد به عنوان سخن میگویند ابتدا با تفكر و اندیشه و كاوش بفهمند و به یقین برسند سپس آن را برای دیگران بازگو كنند در این صورت است كه افراد با اطمینان سخن گفته و میتوانند بر دیگران تاثیر گذار باشند و به ثبات رای برسند زیرا آراء ثابت و قابل دفاع آرایی هستند كه در چالش منطقی قابلیت اثبات علمی داشته باشند و نتیجه مهم این فرایند جلوگیری از تشدد آراء و اقتدار علمی است امام صادق (ع) در این زمینه میفرمایند «اگر كسی یك حدیث از معارف اسلامی را به خوبی بفهمد و عمق علمی آن را بدرستی درك كند بهتر از آن است كه هزار حدیث را در حافظه خود بسپارد و آنها را نقل كند و پیروان مكتب اهل بیت به مقام فقاهت نائل نمی شوند مگر آنكه نظرات ائمه (علیهم السلام) را درك كنند» (3)
نمونه بارز نقش قدرت تعقل و تفكر در برتری افراد در مسائل خاندان گرامی پیامبر اسلام (ص) است كه شاگردان واقعی مكتب اسلام بودند و حضرت علی (ع) دراین باره میفرمایند : «اینان حقایق علمی اسلام را با نیروی فكر و تدبیر فهمیدند و برای عمل كردن و بكار بستن فرار گرفتند نه آنكه فقط به شنیدن علوم اسلامی قناعت كنند و سپس شنیده ها و محفوظات خویش را برای دیگران نقل نمایند، گویندگان مطالب علمی بسیارند ولی كسانی كه حقایق علمی را به درستی درك كرده باشند و عملا بكار بندد معدودند.» (19)
بنابراین در جامعهای اسلامی ما كه به دنبال ورود به مسابقه علمی جهان است لازم است درك و فهم مطالب علمی جای خود را به حفظ و تكرار مطالب بدهد و این مسئله با تحقیق تجربه و آزمایش تكیه بر نیروی تفكر و استعدادهای اصیل و قدرتمند جوانان و دانش پژوهان مسیر خواهد شد در این زمینه حضرت علی (ع) می فرمایند «فضیلت درك و فهم مطالب علمی به مراتب نافع تر از فضیلت تكرار و خواندن و فراگرفتن آن است و كسی كه در آموختههای خود بسیار بیندیشد دانش خود را استوار ساخته و به فهم مطالبی كه نمی فهمد نائل میگردد» (8.9)
در جوامعی كه بر مبانی عقلی و درك واقعیتها استوار شده باشد دستیابی به پیشرفت و توسعه و سعادت مردم نتیجه این فرایند است و سركوب تفكر آزاد و قناعت بر یافته های دیگران و انجام چشم بسته آنچه كه دیگران میگویند نتیجهای جز وابستگی همیشگی فكری و مصرف كنندگی علم ندارد و هیچكس نیز راحتی ارائه كنندگان نظرات نیز پذیرای مسئولیت عقب افتادگیها نیستند برای رسیدن به سعادت راهی مطمئن تر از تفكر و اندیشه نیست حضرت علی (ع) در این زمینه می فرمایند : «بكار بستن عقل، مایه هدایت و نجات انسانها و سركوب كردن عقل باعث گمراهی و سقوط آدمیان است» (9)
پس ما كه به عنوان مسلمان و نیز مسلمانی كه گمشده خود را عدالت و حق میدانیم و برای رسیدن به این اهداف والا مجاهدت نموده و جوانان عزیزی را اهدا نمودیم برای رسیدن به آرزوهایمان كه همانا استقلال همه جانبه و رهایی از وابستگیها بویژه وابستگی فكری علمی است تا اینكه توان خود را در تمام ابعاد افزایش دهیم میبایست به فرموده حضرت علی (ع) به جای اتكاء به آمال و آرزوهایمان به سعی و كوشش خود تكیه كنیم كه این اتكا به خود نشانه افراد عاقل است (8) و در جهان كنونی كه هوای نفس، تكبر و خودپرستی عالمان را نیز به بی راهه كشانده لازم است با كوشش و سعی و تكیه بر مفاهیم عمیق دینی و تفكر در آنها و تعقل در تمام امور و توجه به آزاد اندیشی در علوم حق و فضیلت كسب علم را در پرتو كوشش به عزت رسانیم تا ایمان واقعی متجلی شود و نتیجه این امر همانا سعادت دو جهان و منتهی خلقت است و رسول اكرم (ص) میفرمایند: «اطاعت از فرمان الهی و پرستش ذات اقدس او بر اثر علم است، خیر دنیا و آخرت در پرتو علم بدست میاید و شر دنیا و آخرت از جهل و نادانی دامن گیر انسان میشود» (17).
وظیفه اصلی این تعالی به فرموده حضرت علی (ع) بر عهده دو گروه است : گروه اول، كسانی هستند كه در تحصیل دانش مدارجی را پیموده و عالمند كه در جامعه ما اساتید محترم حوزه و دانشگاه هستند و گروه دوم آنانند كه به تحصیل علم اشتغال دارند كه همانا طلاب علوم دینی و دانشجویان و دانش آموزان هستند (9)
برای این اساس اساتید لازم است با موشكافی و تدبر در آنچه آموخته اند سعی كنند به درك واقعی در علوم رسیده و با دلسوزی همت نمایند آنچه را آموخته اند به بهترین شكل آموزش دهند و دانشجویان و طلاب خود را قانع به آنچه دارند نكنند و در عمق بخشی به آموزش به تفكر و تعقل ارزشمند مباحثه در كلاسها و پژوهش علمی در اثبات علوم بپردازند تا با كشف روابط علت و معلول در پدیده های جهان هستی توانایی همه جانبه در كاربرد دانسته ها در راه پیشرفته و توسعه و اعتلای علوم صنایع، كشاورزی و فناوری داشته باشند.
اهمیت حكمت:
پرورش دانشمندان در علوم مختلف نتیجه نظام آموزشی و پژوهشی كارآمد است لیكن توجه به این نكته كه رسیدن به مرحله حكمت هدف والاتر است میتواند در عمق بخشیدن به این حركت تاثیر بسزایی داشته باشد و در این راستا توجه به حكمت و حكیم پروری رونق مجموعه های علمی است و علاوه بر آن باعث درك نعمتهای الهی و خشنودی الهی و خشنودی و رضایت مردم از زندگی میشود زیرا ارتقاء سطح تعقل در بین افراد جامعه به فرموده حضرت امام موسی كاظم (ع) باعث میشود كه انسانهای عاقل از زندگی محدود و ناچیز دنیا با وجود عقل و فهم راضی و خشنود باشند (4).
حضرت علی (ع) نیز میفرمایند: جان خود را با مطالب حكیمانه نوشاداب سازید (2).
در راه كسب علم توجه به یافته های دیگران و سخنان حكیمانه ایشان امری ضروری است هر چند كه به فرموده حضرت علی (ع) گوینده مطالب حكیمانه مشرك باشد.
و در موارد مختلف علی (ع) میفرمایند: كه گفتار حكیمانه را از هر كس یاد بگیرند ولو گوینده آن از نظر مذهبی گمراه و ایشان گمشده مردان باایمان را علم و حكمت میدانند و توصیه میكنند علم و حكمت را فرا گیرید ولو نزد مشرك باشد(1).
پیامبر اكرم (ص) نیز می فرمایند: سخن حق را از گمراهان و اهل باطل فرا گیرند و سخن باطل را از اهل حق نیاموزند و مانند صرافان پول شناس نقاد باشید و سكه تقلبی را از سكه حقیقی تمیز دهید و داناترین مردم را كسی بدانید كه بیشتر از سایرین دانشمندان را جمع آوری نموده و فرا گرفته باشد (1) و این نتیجه وجود حكمت در بین مجموعه های علمی است. با تعمق در فرمایشات این بزرگواران به خوبی روشن میشود كه كسب علوم از هر كس و از هر مكان و سپس نقد و بررسی و موشكافی آن و درك حقیقت علوم و توانایی تئوری پردازی و نقادی و در نهایت تكامل علوم وظیفه شرعی و تكلیف دینی است و در هیچ دینی به اندازه دین مبین اسلام بر این امر تاكید ندارد و تحقق انسان واقعی و كامل را در گرو این رفتار می داند.
خداوند به پیامبر می فرمایند: «بندگان واقعی خدا را مژده بده اینان كسانی هستند كه سخنان را می شنوند و تنها از آنچه خوب و پسندیده است پیروی میكنند و بس. این مردمند كه خداوندشان راهنمایی كرده و دارای عقل و درایت هستند» (13) .پس موهیت الهی عقل و درایت است شكر این نعمت تعقل، تفكر و جستجوی آزادانه در علوم و نتیجه آن قربت الهی و سعادت است.
بنابراین چه راهی روشن تر و زیباتر از این راه كه خداوند به عالمان عطا فرموده تا علاوه بر تعالی علمی خود و جامعه، بندگی را به كمال برسانند: بر همین اساس می بایست با تحقیق، پژوهش و تولید علم خود را از این نصیب الهی بهره مند سازیم. برای اینكار و كارآمد شدن تحقیقات و علوم لازم است در ارتباط با جهان علوم را فرا گرفته سپس به نقد و چالش گذاشته و با تكامل بیشتر به دنیا عرضه گردد تا در رقابت علمی یافته های دانشمندان قابلیت رقابت با جهان را داشته باشند و در این تكامل بخشیدن به علومی كه تكیه بر استعدادها و تعمق در منابع ارزشمند و اصیل داخلی نقش اساسی دارد كه با توسعه آموزشها، تحقیق و گسترش پژوهش و در پرتو ارزش بخشیدن به آزاداندیشی و نقادی سازنده محقق خواهد شد و در غیر این صورت و بی توجهی به امور در جهان امروزی كسب دانش بدون توجه به شناخت علوم نتیجه ای ندارد و به فرموده پیامبر اكرم (ص) : «كسی كه كارش بر پایه علم و معرفت استوار نباشد زیان و فساد علمش بیشتر از خیر و مصلحت است.» و به فرموده حضرت علی (ع): «هیچ فعالیتی و حركتی نیست مگر آنكه در انجام آن بعلم و معرفت نیازمندی» (4) .برای رسیدن به این اهداف والا لزوم توجه بیشتر به پژوهش و ارزش به پژوهشگران و فراهم كردن بسترهای مناسب مادی و معنوی ضروری است.
ارزش دانش و دانشمند :
دانش مجموعه قوانین حاكم بر روابط علت و معلول و پی بردن به روشهای استفاده و بهبود منابع موجود است كه به شكل محفوظات علمی قابل آموزش و از طریق پژوهش به چالش علمی كشانده و عمق بخشیدن در آنها صورت میگیرد و تحقیق موجب تازگی، تكامل، كارآمدی و گشوده شدن مسیرهای جدید علمی میشود و در این مسیر ارزش دانش و دانشمندان و پژوهشگران به عنوان تلاشگران صحنه علم رفیع و ارزشمند است و خداوند متعال در این باره میفرمایند: «آیا كسانی كه عالمند با اشخاص غیر عالم یكسانند؟» (13) هر گز چنین نیست افراد عاقل و خردمند به این تفاوت اساسی توجه دارند و نیز میفرمایند: و الذین آمنو و اتوالعلم الدرجات.
حضرت علی (ع) درباره ارزش علم و تفاوت افراد عالم و غیر عالم فرموده است : «كاش میدانستم كسی كه از علم بی نصیب مانده چه چیز بدست آورده و آن كس كه از علم بهره مند شده چه چیز بدست نیاورده است» (7).
در روایتی از پیامبر اكرم (ص) به این نكته توجه خاص شده و به مردم متذكر میشوند اطاعت از فرمان الهی و پرستش ذات اقدس او نیز بر اثر علم است، خیر دنیا و آخرت در پرتو علم بدست میاید و شر دنیا و آخرت از جهل و نادانی دامن گیر انسان میشود» (3) .با این توصیف عالمانه پیامبر اهمیت و جایگاه علم نه تنها در پیشبرد علوم و تكنولوژی مادی بلكه از آنجا كه شكافتن علوم روابط منطقی خلقت را به انسان نمایان میسازد و قدرت علم مطلق الهی را بارز میسازد باعث عمق بخشیدن به ایمان و اطاعت از خداوند است بنابراین توجه دانشمندان به افزایش دانستههای علمی از طریق پژوهش در علوم كه نتیجه آن تولید علم و اقتدار علمی است یك اصل اساسی است و علمی از طریق پژوهش در علوم كه نتیجه آن تولید علم و اقتدار علمی یك اصل اساسی است و در این راه دو نكته اساسی وجود دارد اول اینكه در صورت فراگیری علوم از دیگران با استناد به ادله، بحث و نقادی با موشكافی و استناد به روابط دقیق علمی این امر صورت پذیرد و دیگر آنكه ارتباط علمی متقابل باعث پویایی علمی میشود و این نكته نیازمند پژوهش و تحقیق و تولید علم است تا یافته های جدید علمی با اصول پذیرفته شده قابل انتقال و پیوند با سایر علوم شود به فرموده حضرت علی (ع) «شایسته مرد عاقل آن است كه نظر صاحب خردان را بر اندیشه خود بیفزاید و دانش خویش را به علم دانشمندان پیوند دهد» (8). این تلاش علمی باعث افزایش اطمینان به نفس در اساتید تعمیم آن به طلاب و دانشجویان شده و این جسارت را به مجموعههای علمی می دهد كه در دنیای گسترده امروزی علوم، با دقت و اعتماد به نفس علوم را از دنیا كسب كرده و با تكیه بر استعدادهای فكری و معنوی خود جستجو و كاوش كنند و سپس فرآوردهای علمی معتبری را به جهان عرضه نمایند به فرموده حضرت علی (ع): «به هر نسبت كه دانش آدمی زیادتر میشود توجه خود را به نفس خویش افزون میكند و برای نیل به سعادت و پیشرفته سعی و كوشش خود را بكار میاندازد» و این نكته از عوامل مهم رشد علمی است.
در جامعه اسلامی ما كه سرشار از ذخائر غنی فكری و استعداهای سرشار الهی است لزوم اتكاء به خود و استفاده از امكانات مادی و معنوی و توجه به سابقه تولید علم و پیشروی در این امر میتواند در بازیابی جایگاه واقعی كشور در تولید علم جهانی تاثیرات اساسی داشته باشد.
ارتباط علم و عمل :
در زمینه اهمیت عمل به علم رسول اكرم (ص) میفرمایند: «مردان عالم دو دسته اند، اول عالمی كه به علم خود عمل میكند كه برای او نجات و رستگاری است و دیگر عالمی كه عملا از دانش خود پیروی نمی كند، او در هلاكت و بدبختی است» (14) و نیز در حدیث دیگری میفرمایند: «شدیدترین عذاب در قیامت برای عالمی است كه به عملش ننماید و دانشش او را بهره مند نكرده باشد» (15).
براساس فرمایشات پیامبر اكرم عمل به علم از یك جنبه مایه رستگاری و از جنبه دیگر عمل نكرد به علم و دانش مستوجب عذاب الهی است. از این رو به كار بستن علوم در جهت سعادت جامعه امری ضروری است و زمانی دانش مفید خواهد بود كه با پژوهش و تحقیق و تكیه بر واقعیتهای مسلم جهان هستی به صورت همه جانبه محقق شود و نگرش سطحی به علوم و دوری از تفكر و نقادی در دانشهای ارائه شده و عدم تطابق با حق علاوه بر وابستگی همیشگی علمی سعادت واقعی را به دنبال نخواهد داشت. بنابراین اظهار نظر منطقی و بررسی همه جانبه علوم راه را برای عمل كردن درست مهیا میسازد و در این راه بومی سازی تولید علم نقش بسزایی در كاربردی شدن دانشها دارد.
بررسیهای علمی علاوه بر استحاكم رأی، عمل دقیق و كاهش خطا باعث افزایش اطمینان به نفس و تقویت بنیه علمی دانش پژوهان خواهد شد و جامعه علمی را به این باور می رساند كه جستجو در علوم و كشف روابط دقیق علمی می تواند عامل اصلی تقویت فكر و موفقیت در رقابت علمی جهان باشد در این رابطه حضرت علی(ع) می فرماید: «تحصیل علم و دانش مایه تقویت و تأئید عقل است و هر علمی كه مورد تائید عقل نباشد گمراهی و ظلالت است» (8 و 16) امام صادق (ع) نیز در این زمینه می فرمایند: «مطالعه بسیار و پیگیری در مسایل علمی باعث شكفتن عقل و تقویت نیروی فكر و فهم است» (3).
تعهد و تخصص:
نقش مهمتری كه در جهان امروز دانشمندان و دانش پژوهان ایران اسلامی بر عهده دارند تولید علوم مبتنی بر ارزشهای اسلامی – انسانی است زیرا در جهان امروز علوم در دست كسانی است كه با این وسیله ارزشمند به چپاول و افزایش سلطه بر كشورها دست میزنند و چه بسا علم مایه نابودی بشریت شود بنابراین تعهد دانشمندان ایران اسلامی در صورتی كه با تلاش و كوشش همگان و بسترسازی لازم برای دستیابی به علوم تراز اول جهان همراه شود میتواند سعادت واقعی را به ارمغان آورد با این شرایط بر صاحبان فكر و اندیشه است كه با تكیه بر ایمان و سلامت معنوی خویش هر چه بیشتر در جهت كسب علوم، پژوهش در علوم و دستیابی به تازههای علمی تلاش نمایند.
حضرت علی(ع) میفرمایند: «سزاوار است انسان عاقل رأی خردمندان را به رأی خود بیفزاید و دانش علما را بر دانش خویش اضافه كند و كسی كه در آموخته های خود بسیار بیندیشد دانش خود را استوار ساخته و به فهم مطالبی كه نمیفهمد نائل میگردد» امام صادق (ع) نیز طالبان علم واقعی را كسانی میدانند كه علم را برای فهمیدن و تعقل كردن فرا میگیرند.
منابع
1- اثبات الهداه- علامه حلی-جلد (1)-صفحه های 46 و 47 و 136.
2- اصول كافی- ابی جعفربن یعقوب بن اسحاق كلنی رازی- جلد (1)- صفحههای 13 و 48 جلد(2)- صفحه 89
3- بحارالانوار- علامه محمد تقی مجلسی- جلد(1) صفحه های 43، 52، 64، 118- جلد (17) صفحه216.
4- تحف العقول- ابومحمد حرانی- احمد جنتی- صفحه های 47، 89، 96 ، 171 و 387.
5- تفسر برهان- صفحه 1228.
6- سفینه البحار- شیخ عباس قمی- صفحه های 84 و 382.
7- شرح ابن الحدید- جلد 20- صفحه 289 كلمه 299.
8- غرر الحكم و درر الكلم- عبدالواهب آمدی- صفحه های 43 ، 484، 517، 546، 732، 58 و 428
9- فهرست غرر الحكم و درر الكمل- علامه حسن زاده آملی- صفحه های 42، 331، 267، 257 و 316.
10- قرآن كریم- سوره مباركه آل عمران- آیه 191.
11- قرآن كریم- سوره مباركه انبیا- آیه 10.
12- قرآن كریم- سوره مباركه رعد- آیه 11.
13- قرآن كریم- سوره مباركه زمر- آیه های 9 و 18
14- لئالی الاخبار- ابن ابی جمهور- 192
15- مجموعه ورام- جلد (2)- صفحه های 187 و 310.
16- مستدرك الوسائل- جلد(2)- صفحه های 187 و 310.
17- مشكوه الانوار- صفحه 135
18- نهج البلاغه – ملا فتح ا… صفحه 450
19- نهج البلاغه-سید علینقی فیض الاسلام- صفحه های 817 ، 922 و نامه 31
وسائل الشیعه- حر عامل- جلد (5)- صفحه 37.