مقالات

چکیده: این مقاله به بررسی مفهوم «اجتهاد مبتنی بر مصلحت» در فقه اهل سنت می‌پردازد و با استناد به کتاب «الاجتهاد» اثر عبدالمنعم النصری، بر نقش محوری مصلحت عمومی در استنباط احکام شرعی تأکید می‌کند. نویسنده با استناد به آرای فقیهانی مانند غزالی و طوفی حنبلی، استدلال می‌کند که در موارد تعارض بین نص شرعی و مصلحت کنونی جامعه، در صورت غلبهٔ مصلحت، می‌توان آن را مقدم داشت، زیرا هدف اصلی شریعت، تأمین سعادت و آسایش انسان است. همچنین، وی به اجتهاد پیامبر(ص) و صحابه در تغییر برخی احکام با توجه به مصالح زمانه اشاره کرده و لزوم تداوم اجتهاد…

چکیده با افول مدرسه کلامی امامیه در کوفه از نیمه سده سوم هجری، گروهی از متکلمان امامی و معتزلیان شیعه‌شده که چندان به نام شناخته نیستند، نمایندگی کلام امامیه را بر عهده گرفتند و با گرایش به اندیشه‌های معتزله از کلام امامیه در دوران حضور فاصله گرفتند. این پژوهش با تکیه بر مقالات الاسلامیین ابوالحسن اشعری ـ تألیف دهه آخر سده سوم ـ برخی از اندیشه‌های کلامی این جریان فکری را بازیابی کرده و رویکرد متکلمان مدرسه بغداد از نوبختیان را که تقریباً معاصر این گروه هستند تا عصر شیخ مفید و سید مرتضی بررسی می‌کند. نتیجه آنکه به‌سبب همرأیی…

چکیده این مقاله از دو بخش اصلی تشکیل شده است: در بخش نخست با اشاره به تعریف‌ها و مفاهیم اصلی مانند تمدن و طبقه‌بندی دانشی مطلوب، جایگاه دانش کلام در این طبقه‌بندی و ظرفیت‌های دانش کلام در مطالعات تمدنی نشان داده می‌شود. ظرفیت کلام در دو قلمروِ تبیین رویکرد تمدنی از دین و نیز ارائه دستگاه‌مند و جامع از آموزه‌های دینی خلاصه شده است. در این مورد به صورت استقرایی می‌توان به مباحث هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی، انسان‌شناسی و نظریه امامت در اندیشه کلامی به‌عنوان مهم‌ترین درون‌مایه‌های کلامی برای تمدن‌پژوهی ‌اشاره کرد. در بخش دوم با تبیین انسان‌شناسی کلامی بر محور عقل…

چکیده: مدرسه اصفهان با ظهور صفویه و حمایت پادشاهان صفوی از تشیع و دعوت عالمان شیعه به اصفهان شکل گرفت. فضای فکری مناسبی که صفویه در این شهر ایجاد کردند، سبب حضور، تثبیت و تعمیق همه جریان‌های کلامی گذشته شد. در این نوشتار مدرسه کلامی اصفهان را با بررسی سه جریان کلامی معرفی میکنیم: 1) جریان کلام حدیث‌گرا که دو منشا فکری دارد؛ از سویی تحت‌تاثیر جریان حدیث‌گرای جبل عامل و از سویی تحت‌تاثیر جریان اخباری‌گری است. 2) جریان کلام عقلگرای فلسفی که در حقیقت ادامه‌دهنده مدرسه فلسفی شیراز است. 3) جریان کلام عقلگرای غیرفلسفی که امتداد جریان کلامی امامیه…

چکیده سخن از ربط و نسبت منابع شناخت، در نظام معرفت دینی، اهمیت خاصی دارد. دیدگاه های موجود در این زمینه، از رهیافت های گوناگونی بهره جسته اند؛ برخی عقل را در مقام ثبوت و اثبات مستقل دیده و برخی دیگر نص را کاملاً خودبسنده تلقی کرده اند. در این نوشتار هر دو نگاه، ناتمام معرفی شده و از حجیت متشابک عقل و نقل دفاع شده است. عقل، چه در مقام معناگری و فهم گزاره ها، چه در مقام تبیین و تدلیل آن ها و چه در مقام دفاع، همراه نقل حرکت می کند. نقل نیز در تنبیه، تقریر، تذکر…

چکیده مسئله «جهتداری علم» را میتوان از مهمترین مبانی معرفت شناسانه در راستای قبول و یا رد مسأله «علم دینی» دانست و از همین رو موضوعی پر اهمیت به شمار میرود. در نوشتار پیش رو، مسأله مذکور از نگاه سه اندیشمند معاصر؛ یعنی آیت الله جوادی آملی، دکتر سروش و حجت الاسلام و المسلمین میرباقری مورد بررسی قرار گرفته است و سعی شده تا با تکیه بر مبانی و تصریحات هر یک، نظر ایشان در مسأله جهتداری تبیین شود. برخی از اندیشمندان مذکور، مبانی‌ای دارند که در نگاه اول با موضوع جهتداری علم سازگار نیست؛ از جمله استاد جوادی آملی…

چکیده ایده «بلاکیف» نظریه ای است که دو گرایش اهل حدیث – و در ادامه آن ها جریان سلفیه –  و اشاعره، برای فرار از تشبیه در مباحث اسماء و صفات از آن بهره گرفته اند. واژه «بلاکیف» هرچند میان سلفِ از اهل حدیث، حداقلی مطرح شده اما معنا و محتوای آن، بویژه در حل مسئله صفات خبری خداوند بسیار پر بسامد است. ابوالحسن اشعری، به سان احیا گر تفکر اهل حدیث در سده چهارم، و برخی از هواداران تفکر او از همین ایده در حل مشکل تشبیه، استفاده کرده اند. سلفیه هم به دلیل پیرویِ روشی و محتوایی از…

چکیده: این مقاله به بررسی مسئله «تشبیه» (شباهت‌دادن خدا به مخلوقات) و «تنزیه» (تنزیه خدا از هرگونه شباهت به مخلوق) در عرفان اسلامی، با تمرکز بر آرای محیی‌الدین ابن‌عربی و مولوی می‌پردازد. هر دو عارف بر این باورند که شناخت کامل خداوند تنها از طریق «جمع بین تشبیه و تنزیه» ممکن است؛ یعنی هم باید خدا را از هرگونه مشابهت با مخلوقات منزه دانست (تنزیه) و هم او را در مظاهر و تجلیاتش در جهان شناخت (تشبیه). ابن‌عربی این مسئله را با رویکردی نظری و عقلانی و در چارچوب عرفان نظری تحلیل می‌کند، در حالی که مولوی و شمس تبریزی…

چکیده: تنزیه و تشبیه از موضوعات هستی شناختی و معرفت شناختی كلامی – عرفانی است كه به ویژه در بحث از توحید، معرفت و ارتباط ذات با اسما و صفات، همچنین در موضوع تجلیات و تعینات ذات از اهمیت بسزایی برخوردار است. هدف این پژوهش كه با روش توصیفی – تحلیلی انجام شده، زمینه سازی برای فهم و درك درست تر مفهوم تنزیه و تشبیه در اشعار جامی و تطبیق آن با آثار ابن عربی و پیروان اوست. این بررسی نشان می دهد كه جامی دو دیدگاه تنزیه و تشبیه را با هم جمع كرده است و در این زمینه…

چکیده: این مقاله به بررسی، تحلیل و نقد دیدگاه سید محمود آلوسی، صاحب تفسیر روح المعانی، درباره آیه تطهیر می‌پردازد. ایشان از یک سو، نظر مفسران شیعه و بسیاری از مفسران اهل سنت را مبنی بر دلالت آیه تطهیر بر عصمت آل عبا رد کرده و حتی نزول این آیه در مورد ایشان را نمی‌پذیرد. از سوی دیگر، دایره مصادیق «اهل البیت» را فراتر و عام‌تر از اصحاب کساء در نظر گرفته و افراد دیگری از قبیل همسران پیامبر(ص) را داخل در این حکم می‌داند. به اعتقاد آلوسی، اصحاب کساء، نه یگانه مخاطب و مصداق اهل البیت، بلکه ایشان مخاطبی…

چکیده: قاضی عبدالجبار همدانی شرایط دعا را اراده، علم بـه مقـام کسـی کـه از او طلـب می کنیم، بیان قید خالی بودن از مفسده، و خاضع و خاشع بودن می دانـد. در دیـدگاه معتزلی وی، فلسفه دعا لطف بودن آن است. وجه لطف بـودن دعـا ایـن اسـت کـه خداوند ما را امر بـه دعـا کردن فرمـوده؛ و خـدا امـر بـه کـار قبـیح نمی کنـد. دعـا تقسیم هایی دارد، از جمله : دعا در حق غیر، لعنت، دعا برای مومن، فاسـق و کـافر، دعا برای امر حسن یا قبیح و نیز دعا برای اموات. از نظر وی، دعا بـرای امـوات از…

چکیده: یکی از قواعد معروف در فقه اسلامی قاعده الخراج بالضمان است. در جوامع روایی شیعه این روایت نقل نشده و از نظر مشهور فقهای شیعه این روایت از حیث صدور معتبر نیست. از جهت دلالت نیز در میان فقهای امامیه و عامه اختلاف نظر وجود دارد. لکن از آنجا که دلالت این قاعده آثار حقوقی زیادی دارد، ضروری دانستیم این قاعده را از حیث سند، دلالت و تطبیق آن با موارد مختلف مورد بررسی قرار داده و رویکرد امام خمینی را تحلیل کنیم. گروهی از فقها دلالت این روایت را در حوزه فقه مدنی و ضمانات مطرح کرده و…