چكیده
مشاورة اسلامی و نظامنامة اخلاقی انجمن مشاوره امریكا (ACA)1 به‌رغم وجوه اشتراك‌‌هایی در سه مسئلة مهم «رازداری»، «تقوا» و «دوری از شهوت‌پرستی»، تفاوت‌های قابل ملاحظه‌ای دارند كه مقالة حاضر در صدد تبیین آنهاست. «رازداری» از اموری است كه در هر دو نظام اهمیت زیادی دارد؛ اما «موارد نقض رازداری» که در ACA بدان‌ها اشاره شده است، از نظر اسلام كمتر، و با قیود بیشتری جایز است. «تقوا» و خدامحوری مهم‌ترین اصل در مشاورة اسلامی است. در حالی‌كه در نظامنامة اخلاقی انجمن مشاورة امریكا، به‌جای خدامحوری، قانون‌محوری مورد توجه می‌باشد. در نوع رابطة جنسی با مُراجع و یا رعایت عفاف و دوری از شهوت‌پرستی نیز، این دو نظام تفاوت‌های قابل‌ملاحظه‌ای دارند. افزون بر آن، نظر اسلام در سه حیطه ذكرشده ACA، حرمت دوچندان آزار جنسی مُراجع و عدم جواز رابطة جنسی در صورت آسیب‌رسانی به مُراجع یا فرایند درمان است.
در مجموع، اسلام و ACA به «رازداری» به‌عنوان یكی از مهم‌ترین اركان مشاوره می‌نگرند و «آزار جنسی» مراجع را جایز نمی‌شمارند. اسلام شرط مهم مشاور را «تقوا» برمی‌شمارد كه در ACA بدان توجه نشده است.
كلید واژه‌ها:
مشاورة اسلامی، اخلاق، رازداری، تقوا و رابطه جنسی.
متن مقاله
مقدمه
مشاور نقش اساسی در مشاوره دارد و مهم‌ترین نقش وی، به ارزش، اخلاق و نوع رفتارش مربوط میشود. رعایت مسائل اخلاقی در مشاوره آن‌قدر مهم است كه امام صادق(ع) می‌فرماید: «مشورت شایسته نیست؛ مگر با شرایط آن و هر كه آنها را بداند، خوب است، وگرنه زیانش بر مشورت‌خواه بیش از سودش باشد».2 با وجود تأكید فراوان بر مشاوره و اهمیت آن در متون اسلامی، امام صادق(ع) در صورت عدم رعایت حدود مشاوره، نبود آن را بهتر از بودنش برمی‌شمارد و زیان آن مشاوره را بر مراجع، بیشتر از خیر آن می‌داند. از این روی، امیرالمؤمنین(ع) می‌فرمایند: «با وجود غفلت در خود راهنما، چگونه گمراه هدایت میشود؟!».3 همچنین در جای دیگر می‌فرمایند: «هر كه راهنمایى را از غیر أهل آن طلب می‌كند، گمراه مىشود»4 و یا «هركه از گمراه راهنمایى جوید، از راه واضح كور گردد».5
بدین منظور، تأثیر ارزش‌های مشاور در فرآیند مشاوره، از مسائل مهم اخلاقی در این حوزه به‌شمار می‌آید. به عقیدة كوری و كوری6 مداخله‌های درمانی متكی بر ارزش‌های اساسی است و مسئلة تأثیر ارزش‌های مشاور بر درمان‌جو، اشارات اخلاقی دارد. هدف‌ها و روش‌های درمان، جلوه‌هایی از زندگی مشاور است و مشاوران ارزش‌های خود را به وسیلة اهداف درمان كه نسبت بدان‌ها متعهّدند، انتقال می‌دهند.7 از این‌روی، ضرورت رعایت مسائل اخلاقی در مشاوره از یك‌سو و تأثیر ارزش‌های جوامع بر قوانین از سوی دیگر، متخصصان این عرصه را به تدوین نظامنامههای اخلاقی در حیطة مشاوره و روانشناسی، با توجه به ارزش‌های جوامع كشاند.
تاریخچة شكل‌گیری اصول اخلاق حرفه‌ای و كمیته‌های اخلاقی در زمینة مشاوره در غرب، به سال 1961 میلادی برمی‌گردد. انجمن روانشناسی امریكا (APA)8 اصول اخلاقی را در سال 1953 ارائه كرد و اصلاحات بعدی در سال‌های 1959، 1981، 1992، 2002 و سرانجام در سال 2005 صورت گرفت. سپس نظامنامة اخلاقی انجمن مشاورة امریكا (ACA) كه شباهت زیادی در موضوع‌های اخلاقی با نظامنامة روانشناسی این كشور دارد، تدوین شد. پس از آن، این نظام‌نامه‌ها در كشورهایی مثل كانادا، بریتانیا، ایرلند، نیوزلند، ژاپن و ایتالیا مورد توجّه قرار گرفت. در ایران نیز «نظامنامة اخلاقی انجمن روانشناسی و مشاوره جمهوری اسلامی ایران» در سال 1385 توسّط كمیسیون تخصصی شورای مركزی سازمان نظام روانشناسی و مشاوره تدوین شد.9
با نگاه به این نظام‌نامه‌ها، درمی‌یابیم كه مسائل مشترك آنها بیشتر از تفاوت‌هایشان است؛ موضوع‌هایی چون: احترام به حقوق مُراجع، رازداری، پرهیز از روابط شخصی و دوگانه، صلاحیت حرفه‌ای و غیره، از جمله مسائلی است كه با تعبیرها و توضیح‌های نه‌چندان متفاوتی در همة آیین‌نامه‌ها دیده میشود؛ اما از جمله تفاوت‌های مهم مسائل اخلاقی در مشاورة اسلامی و نظامنامة اخلاقی انجمن مشاوره امریكا، كه در اسلام و ACA مورد توجه، و همچنین مورد ابتلای بیشتر مشاوران است، در سه حیطة «رازداری»، «تقوا» و «نوع رابطه جنسی با مُراجع» نمایان میشود. این مقاله در صدد مقایسه این سه موضوع در دو نظام یادشده است.
1. رازداری
برای تشخیص بهینة مشكلات مُراجع و تأثیر حداكثری درمان، مُراجع باید به رازداری مشاور اطمینان داشته باشد. طبیعی است كه نقض رازداری از طرف مشاور، احساس عدم اعتماد در مُراجع را تقویت می‌كند. این امر در اسلام و نظامنامة اخلاقی انجمن مشاورة امریكا مورد توجه است.
الف. رازداری در مشاوره اسلامی
در اسلام، «رازداری»، بهمنزلة یكی از اركان اساسی مشاوره و یكى از اصول اخلاقى و تربیتى به‌شمار می‌آید. این امر در متون دینی به سه صورت 1. لزوم رازداری؛ 2. پیامدهای منفی رازدارنبودن؛ 3. موارد نقض رازداری بیان شده است.
لزوم رازداری
در متون اسلامی به‌منظور پراهمیت جلوه‌دادن «رازداری»، به شكل‌های زیر بر این امر تأكید شده است:
رازداری شرط اساسی مشاور
امام صادق(ع) یكی از شرایط چهارگانة مشاور را «رازداری» برشمردهاند: «چهارمین شرط انتخاب مشاور این است كه اگر رازت را به او بگویى، مثل خودت آن را دانسته و نهان دارد».10 از امیرالمؤمنین(ع) نیز روایت شده است: «كسی‌كه مورد مشورت قرار گرفته است، امانت‌دار است».11 این حدیث شریف با جملة اسمیه بیان شده و نشان‌دهندة تأكید بیشتر در لزوم امانت‌داری در مشاوره است. مهم‌ترین مصداق این امانت‌داری در مشاوره، امانت‌داری رازهای مُراجع است.
رازداری وظیفه شرعی
امیر المؤمنین(ع) ضمن توصیه‌هاى اخلاقى و حكومتى به مالك اشتر، تأكید مى‌كنند كه تو به‌عنوان والی، بیش از هر كس سزاوار حفظ اسرار مردم هستى: «مردم عیوبى دارند كه رهبر امّت در پنهان‌داشتن آن از همه سزاوارتر است.»12 امام در ادامه با اشارة دوباره به لزوم پوشش رازهای مردم چنین می‌فرماید: «پس هر مقدار كه مىتوانى زشتىها را بپوشان، تا خداوند نیز آنچه را كه دوست دارى بر مردم پوشیده ماند، بپوشاند».13 این حدیث شریف بیانگر تكلیف دوچندان رازداری از سوی كسانی است كه خاصی دارند.
رازداری و کمال دین
«رازداری» آن‌قدر مورد اهتمام دین است كه امام رضا(ع) آن را سنّت خداوند برشمردهاند و رازدارنبودن را نشانة بی‌ایمانی می‌دانند: «شخص، مؤمن نیست مگر اینكه در او سه روش باشد؛ یكى را از خدا فراگیرد و یكى را از پیامبر و سومى را از امام؛ اما روشى را كه از خدا مىآموزد این است كه سر نگهدار باشد(زمر: 46)».14 با توجه به این حدیث شریف، مؤمن باید در كتمان سرّ خود و مردم به صفت خداوند تمسّك جوید؛ همان‌طور كه خداوند تعالی به تمام عالم علم دارد و با این وسعت، كتمان می‌كند، مؤمن نیز باید آن‌قدر سعة صدر داشته باشد كه سّر خود و دیگران را آشكار نسازد و امانت‌داری را در این زمینه رعایت كند.
رازداری در مشاوره و اجتماعات گروهی
باید بدین امر توجه داشت كه «رازداری»، تنها از شرایط مشاورة فردی نیست؛ بلكه باید در مشاورة گروهی و جمع خانوادگی و دوستان وهمكاران نیز مورد توجه باشد. در توصیه‌های رسول خدا(ص) به ابوذر آمده است: «ای اباذر! آنچه در مجالس مىگذرد امانت است و علنى كردن سّر مسلمان خیانت مىباشد».15
پیامدهای عدم رعایت رازداری
از دیدگاه اسلامی، نقض رازداری در مشاوره آثار نامطلوب فراوانی دارد كه برخی از آنها عبارت‌اند از:
تباهی کارها و نرسیدن به نتیجه مطلوب
در حدیث شریفی رازدار نبودن موجب تباهی كار و از بین رفتن نتیجة مطلوب معرفی شده است: «هر كس سّر تو را آشكار ساخت، كار تو را ضایع كرده است».16 در واقع، فاش‌كردن سّر، مانع رسیدن به نتیجة مطلوب و كامل كارها میشود.
. از بین رفتن اعتماد در اثر خیانت
فاش‌كردن سرّ مردم نوعی خیانت در امانت است و این امر موجب از بین رفتن اعتماد میشود. از پیامبر اكرم(ص) روایت شده است: «ای اباذر! آنچه در مجالس مىگذرد امانت است و علنى كردن سّر مسلمان خیانت مىباشد».17 این نوع خیانت (نقض رازداری)، آشكارترین و مهم‌ترین خیانت در مشاوره به شمار می‌آید. در حدیث دیگر امام صادق(ع) خیانت را در مقابل «امین بودن» قرار می‌دهد: «سزاوار نیست كسى را كه امین دانستهاى متّهم سازى و خائنى را كه آزمودهاى، امین بدانی»؛18 از این‌روی، نقض رازداری نوعی خیانت است كه از تبعات آن، دوری از امانت و از بین رفتن اعتماد مراجع می‌باشد.
ریختن آبروی مُراجع
از امام صادق(ع) در حرام‌بودن افشای سّر مؤمن چنین روایت شده است: «به امام صادق(ع) عرض كردم: آیا عورت مؤمن بر مؤمن حرام است؟ فرمود: آرى؛ عرض كردم: یعنى شرم‌گاهش؟ فرمود: آن‌گونه كه فكر مىكنى نیست؛ بلكه مراد از عورت، افشاى سرّ مؤمن است».19
موارد نقض رازداری از دیدگاه اسلام
با توجه به توجه شدید اسلام به رازداری، می‌توان دریافت مهم‌ترین اصل، رعایت این امر در مشاوره است و به‌جز موارد بسیار ضروری، نمی‌توان به نقض رازداری اقدام كرد. برخی از موارد ضروری به شرح ذیل است:
امنیت جانی یا عرضی فرد دیگر
از مجموعة متون اسلامی می‌توان دریافت كه حفظ جان افراد، از مهم‌ترین امور است؛ تا جایی‌كه خداوند متعال قتل ناحق یك شخص را همانند قتل تمام انسان‌ها برمی‌شمارد: «هر كس كس دیگر را نه به قصاص قتل كسى یا ارتكاب فسادى بر روى زمین بكشد، چنان است كه همة مردم را كشته باشد»(مائده: 32). بنابراین، حفظ جان افراد بر همه چیز مقدم است. همچنین رسول خدا(ص) در زمینة اهتمام به حفظ عرض و ناموس برادران دینی می‌فرماید: «كسى كه آبروى مؤمنى را نگه دارد، بر خداست كه او را از آتش آزاد كند».20
اگر نقض رازداری با امنیت جانی و عِرضی فرد یا افرادی در ارتباط باشد ـ به‌طوری كه چارة مقابله با آن فقط نقض رازداری توسط مشاور است ـ در این‌صورت به حكم عقل و دفع أفسد به فاسد، می‌توان نقض رازداری در حد ضرورت را جایز دانست. این امر در صورت ارتباط بیماری مُراجع با امنیت جانی فرد دیگر نیز صدق می‌كند.
جهت اخذ نظر متخصص دیگر
در صورتی‌كه مشاور برای یاری‌رسانی مطلوب‌تر نیاز به اخذ نظر مشاور یا متخصص دیگری داشته باشد، می‌تواند به نقض رازداری اقدام كند؛ زیرا ادلة لزوم مشورت شامل مشاوران نیز میشود و این گروه از مشورت بی‌نیاز نیستند. امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: «هیچ پشتیبانی بهتر از مشاوره نیست».21 مشاور نیز می‌تواند برای پشتیبانی كار خود با شخص امینی مشورت داشته باشند؛ به همین دلیل، چاره‌ای جز نقض رازداری ندارد. البته باید قبل از افشای سّر مُراجع، از تخصص و تجربة كافی آن متخصص دربارة موضوع مورد مشاوره اطمینان حاصل كرد. بدیهی است كه نقض رازداری در صورتی است كه چاره‌ای جز افشای هویت مُراجع نداشته باشد؛ اما اگر كسب مشورت با مجهول‌ماندن هویت امكان‌پذیر باشد، نباید رازداری را نقض كند.
ب. رازداری در ACA
در نظامنامة اخلاقی انجمن مشاوره امریكا «رازداری» در جای‌جای قوانین مورد توجه بوده است:
رازداری مهم‌ترین اصل در مشاوره
«رازداری» كه مهم‌ترین موضوع در روابط مشاورهای محسوب میشود،22 بنابر گفتة ولفل، با اصول اخلاقی «خودمختاری»، «وفاداری»، «نیكوكاری» و «عدم آسیب‌رسانی» مرتبط است.23 كیگل و كاپلز24 با اشاره به این امر خاطر نشان می‌سازند كه: «مشاوران هرگز نباید در ملأ‌عام در مورد مُراجع خود صحبت كنند؛ حتی اگر به نظر برسد كه به هیچ طریقی صحبت‌كردن دربارة مُراجع، به خود او آسیبی نمی‌رساند».25 اهمیت رازداری آنجا ظاهر میشود كه بنابر گفتة بارك،26 حتی پس از مرگ مُراجع نیز نباید راز او فاش شود.27 به‌هرحال، رازداری در مشاوره و روان‌درمانی، موضوعی است كه هیچ كس منكر اصل آن نیست و در حرفه‌های یاری‌رسان مثل پزشكی نیز مورد توجه می‌باشد.28
در نظامنامة اخلاقی انجمن مشاوره امریكا، در بخش‌های مختلف آن موضوع «رازی‌داری» بررسی شده است. در بخش «ب» (رازداری؛ 1. حق حریم خصوصی؛ «الف»: احترام به حریم خصوصی) بیان می‌دارد: «مشاوران برای حقوق مُراجعان خود در حریم خصوصی احترام قائل هستند و از آشكارسازی‌های غیرقانونی و ناموجه در مورد اطلاعات محرمانه امتناع می‌ورزند».
در نهمین استاندارد عملكرد مشاورهای آمده است: «مشاوران باید اطلاعات مربوط به خدمات مشاورهای را محفوظ نگهدارند». در چهل و پنجمین استاندارد عملكرد مشاورهای نیز چنین آمده است: «مشاوران باید اطلاعات محرمانه‌ای را كه در مورد شركت‌كنندگان در تحقیق به‌دست آورده‌اند، محفوظ نگهدارند».29
روش‌های رازداری
نظامنامة انجمن مشاوره امریكا در بخش‌های مختلف به روش‌هایی برای رازداری اشاره دارد كه این راه‌ها در پیشگیری از نقض سهوی رازداری نیز مؤثر است:
عدم تعیین هویت مُراجع
در بخش «ز» (تحقیق و انتشار؛ 3. گزارش نتایج؛ «د»: هویت آزمودنی‌ها) آمده است: «مشاورانی كه اطلاعات را تهیه می‌كنند، در تحقیق شخص دیگری كمك می‌كنند، نتایج تحقیق را گزارش می‌كنند یا اطلاعات اصلی را در دسترس قرار می‌دهند، مراقب هستند تا هویت آزمودنی‌های مربوط، در غیاب اجازة كتبی خاص از آزمودنی‌ها مخفی بماند». این امر در شانزدهمین استاندارد عملكرد مشاورهای نیز مورد توجه بوده است.
تغییر شكل داده‌ها در انتشار آنها
در بخش «ب» (رازداری؛ 5. تحقیق و انتشار؛ «الف»؛ ضرورت تغییر شكل داده‌ها) آمده است: «استفاده از اطلاعات به‌دست‌آمده از روابط مشاورهای با هدف آموزش، تحقیق یا انتشار، به محتویاتی محدود میشود كه بتوان آن را تغییر داد تا در ناشناس ماندن افراد درگیر، اطمینان حاصل شود».
اطمینان از تعیین سیاست‌های محرمانه‌ماندن اطلاعات
در بخش «ب» (رازداری؛ 6. مشورت؛ «ب»؛ مؤسسات همكاری‌كننده) آمده است: «قبل از درمیان‌گذاشتن اطلاعات، مشاوران سعی می‌كنند تا مطمئن شوند كه در سایر مؤسسات، سیاست‌هایی تعیین شده است كه به‌طور مؤثر از محرمانه‌بودن اطلاعات حفاطت می‌كند».
افرادی و مواردی که رعایت رازداری در آنها مورد تأکید بیشتری است:
در نظامنامة اخلاقی انجمن مشاوره امریكا، لزوم رازداری نسبت به برخی گروه‌ها و اشخاص با تأكید بیشتری وارد شده است. این موارد عبارت‌اند از:
اهتمام به رعایت این مسئله از سوی زیردستان مشاور
در بخش «ب» (رازداری؛ 1. حق حریم خصوصی؛ «ح»؛ افراد زیردست) بدین مطلب اشاره دارد كه: «مشاوران هر تلاشی به‌عمل می‌آورند تا اطمینان حاصل كنند كه حریم خصوصی و اسرار محرمانه مُراجعان توسط افراد زیردست مثل افراد داوطلب، كادر اداری، كارآموزان و كاركنان حفظ میشود». همچنین در دهمین استاندارد عملكرد مشاورهای آمده است: «مشاوران باید برای حصول اطمینان از اینكه زندگی خصوصی و رازداری مُراجعان توسط افراد زیردست محفوظ می‌ماند، اقدام نمایند».
افراد گروه‌درمانی
لازمة درك عمیق در مشاورة گروهی كه نوابی‌نژاد آن را بهمنزلة مهم‌ترین مسئولیت مشاورة گروهی می‌داند،30 اطمینان اعضای گروه به رازداری دیگر اعضا می‌باشد. این امر تكلیف رهبر گروه را در جلسات آغازین و روند پیش‌روی گروه تعیین می‌كند كه اعضا را در مورد رعایت این رازداری توجیه سازد.
لزوم این توجیه در بخش «ب» نظام‌نامه انجمن مشاوره امریكا (رازداری؛ 2. گروه و خانواده؛ «الف»؛ كار گروهی) بدین صورت ذكر شده است: «در كار گروهی، مشاوران رازداری و شاخص‌های مربوط به واردشدن به گروه را تعریف می‌كنند؛ اهمیت آن را تشریح می‌كنند و مشكلات مرتبط با رازداری موجود در كار گروهی را مورد بحث و تبادل‌نظر قرار می‌دهند. این حقیقت كه رازداری را نمی‌توان تضمین كرد، آشكارا با اعضای گروه در میان می‌گذارند». این قانون بدین امر توجه دارد كه با توجه به تركیب اعضای گروه كه از افراد متعدد غیرمتخصص و گاهی افراد كم تعهداند، امكان نقض رازداری در گروه‌ها وجود دارد. از این‌روی، بر رهبر گروه لازم است، این موضوع را در جلسات نخستین شروع گروه، تذكر دهد. چنانچه در یازدهمین استاندارد عملكرد مشاورهای نیز آمده است: «مشاوران به‌وضوح این موضوع را با اعضای گروه در میان بگذارند، كه نمی‌توان رازداری را در كار گروهی تضمین كرد».
گاهی تركیب اعضای گروه به‌گونه‌ای است كه مُراجع خاصی، به نقض رازداری فرد دیگری شك یا یقین دارد. به همین دلیل، عضو گروه حق دارد از تركیب اعضای گروه مطلع شود. این امر در بخش «ب» (رازداری؛ 1. حق حریم خصوصی؛ «ط»؛ افراد گروه‌درمانی) بدین‌صورت ذكر شده است: «اگر درمان مُراجع دربردارندة بررسی مداوم توسط یك گروه درمانی باشد، مُراجع از وجود و تركیب گروه‌درمانی مطلع خواهد شد».
خانواده مُراجع
ممكن است چنین به‌نظر آید كه بر لزوم رازداری در مورد اعضای خانواده نسبت به اعضای دیگر و یا اعضای خاص مثل پدر و مادر مُراجع، تأكید ویژه‌ای نشده است؛ به‌منظور دفع این شبهه، انجمن مشاوره امریكا به لزوم رعایت این اصل مهم (رازداری) در خانواده در بخش «ب» (رازداری؛ 2. گروه و خانواده؛ «ب»؛ مشاوره خانواده) تأكید می‌كند: «در مشاورة خانوادگی اطلاعات مربوط به یك عضو خانواده را نمی‌توان با عضو دیگری بدون اجازه مطرح كرد. مشاوران از حقوق مربوط به زندگی خصوصی هر عضو خانواده حمایت می‌كنند». همچنین در دوازدهمین استاندارد عملكرد مشاورهای آمده است: «مشاوران نباید اطلاعات مربوط به یك عضو خانواده را در مشاوره، برای عضو دیگر خانواده بدون اجازه قبلی آشكار سازند».
گزارش‌های مشاورهای
مشاوران باید در تهیه و نگهداری گزارش‌های مشاورهای كه برای پروندة درمانی یا نهادهای مرتبط تهیه می‌كنند، احتیاط‌های لازم را داشته باشند تا از فاش‌شدن آنها جلوگیری به‌عمل آورند. این امر در موارد ذیل مورد تأكید ویژة ACA قرار گرفته است:
گزارش مشاورهای برای پرونده درمانی
در بخش «ب» (رازداری؛ 4. گزارش‌ها؛ «ب»؛ محرمانه‌بودن گزارش‌ها) آمده است: «مشاوران مسئول حفظ امنیت و محرمانه ماندن هر نوع گزارش مشاورهای هستند كه تهیه می‌كنند، نگاه می‌دارند، انتقال می‌دهند یا از بین می‌برند؛ خواه گزارش‌ها مكتوب باشند، تایپ شده باشند، كامپیوتری شده باشند و یا به هر شیوة دیگری ذخیره شده باشند».
همچنین در بخش «ب» (رازداری؛ 4. گزارش‌ها؛ «ج». اجازة گزارش یا مشاهده) آمده است: «مشاوران برای ضبط گزارش‌ها یا مشاهدة جلسات، از مُراجعان اجازه می‌گیرند». در سیزدهمین استاندارد عملكرد مشاورهای نیز چنین بیان می‌دارد: «مشاوران باید به‌گونه‌ای شایسته، در ایجاد، نگهداری، دستیابی، انتقال و آشكارسازی گزارش‌های مشاوره، رازداری را رعایت كنند».
در چهاردهمین استاندارد عملكرد مشاورهای نیز در ضبط و مشاهدة جلسات بدین امر تأكید شده است: «مشاوران باید از مُراجعان به‌منظور ضبط الكترونیكی یا مشاهدة جلسات از قبل كسب اجازه كنند».
گزارش مشاورهای برای نهادهای مرتبط
در بخش «ب» (رازداری؛ 4. گزارش‌ها؛ «هـ»؛ آشكارسازی یا انتقال گزارش‌ها) آمده است: «مشاوران برای آشكارسازی یا انتقال‌دادن گزارش‌ها به اشخاص ثالث قانونی، از مُراجعان اجازة كتبی می‌گیرند؛ مگر آنكه استثناهایی برای رازداری وجود داشته باشد؛ اقداماتی برای حصول اطمینان به‌عمل می‌آید تا دریافت‌كنندگان گزارش‌های مشاورهای نسبت به ماهیت محرمانه‌بودن گزارش‌ها حساس یا دقیق باشند». همچنین در بخش «هـ» (ارزیابی، سنجش و تفسیر؛ «هـ». 4. ارائه اطلاعات به متخصصان؛ «ب»؛ ارائه اطلاعات خام) بدین امر، چنین اشاره دارد: «مشاوران به‌طور متداول اطلاعاتی (مثل یادداشت‌های مصاحبه، مشاوره یا پرسش‌نامه‌ها) را كه صرفاً با رضایت مُراجع یا نمایندة قانونی مُراجع بوده است، ارائه می‌كنند. چنین اطلاعاتی معمولاً فقط به افراد شناخته‌شده مشاوران به‌عنوان افراد باصلاحیت برای تفسیر اطلاعات ارائه میشود». این امر در پانزدهمین استاندارد عملكرد مشاورهای نیز مورد توجه بوده است: «مشاوران باید برای آشكارسازی یا انتقال گزارش‌ها به شخص ثالث، كسب اجازه كنند؛ به‌جز موارد استثنائی كه در نهمین استاندارد فهرست شده است».
نتایج تحقیق
در بخش «ز» (تحقیق و انتشار؛ 2. رضایت آگاهانه؛ «د»؛ محرمانه‌بودن اطلاعات) آمده است: «اطلاعات به‌دست‌آمده از شركت‌كنندگان، در طی روند تحقیق محرمانه است. وقتی این احتمال وجود دارد كه دیگران ممكن است به چنین اطلاعاتی دسترسی داشته باشند، كار تحقیقی مبتنی بر اصول اخلاقی، مستلزم آن است كه احتمال آن، به‌همراه طرح‌هایی برای حفاظت از رازداری، به‌عنوان بخشی از روال كار، برای شركت‌كنندگان توضیح داده شود».
بخش «ز» (انتشار و تحقیق؛ 4. انتشارات؛ «هـ»؛ بررسی تخصصی) بدین امر اشاره دارد كه: «مشاورانی‌كه مطالب عرضه‌شده را برای انتشار، تحقیق یا هر هدف علمی دیگر بررسی می‌كنند، به جنبة محرمانه‌بودن و حق مالكیت افرادی كه آن‌را عرضه كرده‌اند، احترام می‌گذارند».
موارد جواز نقض رازداری
اصل «رازداری» مورداتفاق همة نظریه‌پردازان عرصة بهداشت روانی است؛ اما این امر به معنای عدم جواز مطلق نقض این اصل نیست. آنچه در نظام‌نامه انجمن مشاوره امریكا به موارد استثنائی این اصل توجه شده است، در ادامه بیان میشود:
در بخش «ب» (رازداری؛ 6. مشورت؛ «الف»؛ احترام به حریم خصوصی) به‌صورت عام به جواز نقض رازداری با اهداف حرفه‌ای اشاره شده است: «اطلاعات به‌دست‌آمده از یك رابطة مشاورهای برای اهداف حرفه‌ای، تنها با افرادی كه به‌وضوح درگیر با مُراجع هستند، مورد بحث و تبادل‌نظر قرار می‌گیرد. گزارش‌های شفاهی و كتبی، اطلاعات مربوط به اهداف مشورتی را در اختیار می‌گذارند و هرگونه تلاشی به‌عمل می‌آید تا از هویت مُراجع حفاظت گردد و از تعرض بی‌دلیل به حریم خصوصی مُراجعان خودداری شود». در این قانون به‌صراحت اعلام نشده است منظور از اهداف حرفه‌ای چیست؛ اما می‌توان به اهدافی چون تقاضای دادگاه، تحقیق، احتمال خطر برای شخص ثالث، گسترش دانش و كسب مشورت از دیگر متخصصان اشاره كرد كه در دیگر قوانین نظام‌نامه، به شرح ذیل، بدان‌ها اشاره شده است:
درخواست از سوی قانون
در بخش «ب» (رازداری؛ 1. حق حریم خصوصی؛ صرف‌نظر از حریم خصوصی) آمده است: «حق حریم مربوط ممكن است توسط مُراجع یا نمایندگان ذی‌صلاح به‌لحاظ قانونی از فرد گرفته شود». همچنین در بخش «ج» (صلاحیت حرفه‌ای؛ 5. مسئولیت افراد نسبت به عموم؛ گزارش به شخص ثالث) آمده است: «مشاوران در ارائة گزارش نظرات و فعالیت‌های حرفه‌ای‌شان به افراد ثالث، ازجمله دادگاه‌ها، شركت‌های بیمه، آنهایی‌كه دریافت‌كنندة گزارش‌های ارزشیابی هستند و سایرین، درست، دقیق و بدون اشتباه عمل می‌كنند».
البته درخواست دادگاه به‌معنای نقض رازداری به‌صورت مطلق و بدون تأمل نیست و مشاور باید در مرحلة اول، در صورت تشخیص نداشتن ضرورت، سعی در توجیه دادگاه داشته باشد. در بخش «ب» (رازداری؛ 1. حق حریم خصوصی؛ «هـ»؛ آشكارسازی به‌دستور دادگاه) آمده است: «وقتی دادگاه برای عرضة اطلاعات محرمانه بدون اجازه مُراجع، دستور صادر می‌كند، مشاوران از دادگاه درخواست می‌كنند كه این كار به‌دلیل آسیب بالقوه به مُراجع یا رابطة مشاورهای الزامی نباشد».
داشتن بیماری‌های مسری و كشنده مُراجع
در بخش «ب» (رازداری؛ 1. حق حریم خصوصی؛ «د»؛ بیماری‌های مسری و كشنده) بیان می‌دارد: «در صورتی كه اطلاعات مشاور تأیید كند كه مُراجع بیماری مسری و كشنده دارد، آشكارسازی اطلاعات توسط او به یك شخص ثالث قابل شناسایی كه ارتباطش با مُراجع در خطر شدید ابتلا به بیماری است، توجیه‌پذیر می‌باشد. مشاور قبل از آشكار ساختن این مسئله، باید مطمئن شود كه مُراجع قبلاً شخص ثالث را در خصوص بیماری‌اش باخبر نكرده است و مُراجع تصمیم ندارد تا شخص ثالث را در آیندة نزدیك آگاه سازد». از این قانون، سه شرط اساسی در این جواز نقض رازداری برمی‌آید:
الف) وجود شخص دیگر مرتبط با مُراجع كه امكان آسیب‌دیدن از مُراجع را داشته باشد؛
ب) آن شخص خود از این امر آگاه نیست؛
ج) با وجود درخواست مكرر مشاور از مُراجع، او خود نسبت به اطلاع‌رسانی به آن شخص اقدام نمی‌كند.
در نظامنامة انجمن مشاورة امریكا، به وجود خطر جانی دیگر برای شخص ثالث اشاره نشده است و فقط به آسیب‌رسانی از راه بیماری اشاره دارد؛ اما در نظامنامة انجمن روانشناسی امریكا (حریم شخصی و رازداری؛ 5. 4. 4. افشاء) این آسیب‌رسانی به صورت مطلق آمده است و شامل احتمال آسیب‌رسانی جانی به شخص دیگر نیز میشود.
گلدارد، بعد از بیان اینكه مشاوران باتجربه نیز گاهی اوقات با مُراجعان خطرناكی كه اعمال خطرآفرینی را در برابر دیگران انجام می‌دهند و ممكن است دوباره آن‌را تكرار كنند، در تعلیل لزوم افشا‌سازی در این‌گونه موارد به این امر اشاره دارد كه: «مشاوران مسئولیت‌هایی را نه‌تنها برای مُراجعان خود، بلكه در قبال جامعه نیز بر عهده دارند؛ از این‌روی، مواردی وجود دارد كه مشاوران لازم است اطلاعات را فاش كنند تا از شخص سومی حمایت كنند». مثال گلدارد در این زمینه، مُراجع اسلحه‌داری است كه قصد كشتن فردی را دارد؛ در این‌صورت، نه‌تنها افشای سّر مُراجع غیراخلاقی نیست، اطلاع ندادن این امر به مقامات پلیس نیز غیراخلاقی و غیرمسئولانه است.31
ارائه نتایج تحقیق برای دیگر همكاران
در بخش «ز» (تحقیق و انتشار؛ 3. گزارش نتایج؛ «ج»؛ الزام به گزارش نتایج نامطلوب) بیان می‌دارد: «مشاوران نتایج هرگونه تحقیقی را كه از نظر حرفه‌ای ارزشمند است، با یكدیگر در میان می‌گذارند. نتایجی كه بیانگر نكات نامطلوب دربارة نهادها، برنامه‌ها، خدمات، عقاید نافذ و علایق ریشه‌دار است، كتمان نمی‌شود».
برای محققی كه خواهان مطالعة مشابهی است
در بخش «ز» (تحقیق و انتشار؛ 3. گزارش نتایج؛ «هـ»: مطالعات مشابه) آمده است: «مشاوران موظف هستند تا تحقیق اصلی را در دسترس افراد متخصص باصلاحیتی كه ممكن است بخواهند بررسی را تكرار كنند، قرار دهند».
جهت اخذ مشورت‌های تخصصی از دیگر متخصصان
این مورد از جواز نقض رازداری از بخش «ز» (تحقیق و انتشار؛ ز. 3. گزارش نتایج؛ «هـ»: مطالعات مشابه) انجمن مشاوره امریكا قابل استنباط است؛ اما در این نظام‌نامه، با صراحت بیشتری در بخش حریم شخصی و رازداری بیان شده است.
2. تقوا
«تقوا» و خدامحوری اصلی‌ترین شرط در حوزة مسائل مشاورة اسلامی است كه به شرح ذیل قابل تبیین می‌باشد:
الف. تقوا در مشاوره اسلامی
تقوا از مسائلی است كه در جای‌جای قرآن كریم و روایات اهل‌بیت‡ مورد توجه بوده است؛ اما آنچه در فرآیند مشاوره مدنظر است، به شرح ذیل می‌باشد:
تقوا مهم‌ترین شرط مشاور در اسلام
امام صادق(ع) می‌فرمایند: «در امور خود كه لازمة دین‌داری است با كسى مشورت كن كه پنج خصلت دارد عقل و بردبارى و تجربه و خیرخواهى و تقوی».32
«تقوا» از شروط اساسی در مشاوره اسلامی به شمار می‌آید و با توجه به مفاد روایاتی‌كه در ادامه می‌آید، می‌توان گفت مهم‌ترین شرط فرد اسلامی است. «تقوا» به معنای حفظ نفس از گناهان و ترك معاصی است.33 این امر در فـرهـنگ دینی جایگاه والایی دارد، مبنا و ركن اساسی اخلاق اسلامی است و بدون آن، اخلاق و ایمان مفهومی ندارد؛ همان‌طور كه امیرمؤمنان(ع) فرمود: «تقوا حاكم بر خصلت‌هاى نیكوست».34 همچنین فرمودند: «ایمان بدون تقوا نفعی ندارد».35
پیامدهای رعایت تقوا در مشاوره
رعایت تقوا در مشاوره آثار و بركات فراوانی دارد. برخی از این آثار عبارت‌اند از:
هدایت به سوی خیر
در روایتی، امام صادق(ع) به شرط ورع (مرتبة بالای تقوا) در مشاور چنین اشاره دارد: «با مرد خردمند پارسا مشورت كن كه او جز به خیر نظر ندهد».36 این حدیث شریف به شرط «وَرَع»، كه مرتبة بالای تقواست، اشاره دارد. در تعلیل این امر، «خیرخواهی» مشاور در صورت داشتن تقوای الاهی آمده است. در واقع، شخصی كه از مرتبة بالای ترس از خداوند برخوردار است، به‌جای ارائة مشورتی كه با هواهای نفسانی او یا مُراجع منطبق باشد، به ارائة راه‌كاری خواهد پرداخت كه مصلحت واقعی مُراجع است. همچنین با توجه به ملزومات وَرع، در صورت ندانستن راه‌حل، به‌منظور عدم خروج از خیر و صلاح مُراجع كه در این حدیث شریف بدان اشاره شده است، حداقل امری كه رعایت خواهد كرد، ارائه نكردن راه‌كارهای نامشروع و شر است.
زمینه رعایت تمام مسائل اخلاق اسلامی
با توجه به آثار «تقوا» و توصیه و تأكید ائمه اطهار به این شرط در مشاور، به نظر میرسد تقوا به‌مثابة یك نگهبان قوى و یك كنترل‌كنندة مطمئن، جلوى سركشى نفس اماره را می‌گیرد و از خیانت به دیگران برحذر می‌دارد. چنین اشخاصی بر اساس مصالح واقعی و جاودان مُراجع مشاوره می‌دهند و به‌خاطر معیار قراردادن خداوند، می‌كوشند مسائل اخلاق اسلامی مشاوره مانند صداقت، اخلاص، رازداری، مسئولیت، صبر و غیره را رعایت كنند. همچنین تقوای الاهی باعث پای‌بندی مشاور به بسیاری از واجبات و محرمات الاهی میشود؛ مانند: عدم تماس بدنی با مُراجع نامحرم، خیانت نكردن به مُراجع با نگاه ناپاك خلف وعده نكردن.
عنایت الهی و حل‌شدن مشكلات
خداوند به یكی از آثار مهم رعایت تقوای الاهی چنین اشاره می‌كند: «وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً. وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ؛( طلاق، 2 و 3) هر كس تقوای الاهی داشته باشد، خداوند برایش گشایش‌گاهی قرار داده و او را از جایی كه حساب نمی‌كرد، روزی می‌رساند». در اثر اطاعت از خداوند، بركات مادی و معنوی شامل حال چنین شخصی میشود و در بركات مشاوره و حل مشكلات مُراجع نیز تأثیر خود را بر جای می‌گذارد.
ب) تقوا در ACA
در نظامنامة اخلاقی انجمن مشاوره امریكا، «تقوا» بهمنزلة یك ملكة اخلاقی و عمل‌كننده مورد توجه نبوده است؛ اما شاید بتوان به «قانون‌محوری» كه مورد توجه جدی این نظام‌نامه می‌باشد، به‌مثابه یك عامل بازدارندة جزئی دنیوی اشاره‌‌ای داشت. برای مثال، در بخش «ج» از نظامنامة اخلاقی انجمن مشاوره امریكا (مسئولیت حرفه‌ای؛ 1. آگاهی از استانداردها) آمده است: «مشاوران در قبال مطالعه، آگاهی و پیروی از نظامنامة اخلاقی و استانداردهای حرفة مشاوره از مسئولیت برخوردارند»؛ اما قانونی كه در ACA از آن سخن به‌میان می‌آید، قانون مردمی و مصوّب انجمن مشاوره امریكاست.
3. رعایت حیا و عفاف و پرهیز از رابطة جنسی با مُراجع
مشاور در جریان مشاوره با مُراجعان نامحرم مواجه میشود و با این پرسش روبه‌روست كه نوع برخوردش چگونه باشد؟ این پرسش گاهی درباره مُراجعان همجنس نیز پیش می‌آید. اسلام و ACA برای پاسخ به این پرسش، جواب‌های مشترك و متفاوتی دارند كه در ذیل بدان‌ها اشاره میشود:
الف. رعایت حیا و عفاف و دوری از شهوت‌پرستی و رابطة جنسی نامشروع با مُراجع در اسلام
حیا و عفاف در اسلام از جمله مواردی است كه در متون دینی بدان تأكید شده است. اكنون به توضیح و نوع تأكید و آثار آن در مشاوره می‌پردازیم.
معنا و حدود عفاف و دوری از شهوت‌پرستی در اسلام
«عفت» داراى مفهوم عام و خاص است. مفهوم عام آن، خویشتن‌دارى در برابر هرگونه تمایل افراطى نفسانى،37 و مفهوم خاص آن، خویشتن‌دارى در برابر تمایل‌های جنسى نامشروع است.38 روایات فراوانی بر ضرورت رعایت حیا و عفت در هر دو معنا وارد شده است كه مجال ذكر تفصیلی آن نیست.
از آنجا‌كه در مشاوره زمینه ابتلای به این گناه كبیره زیاد است، مشاور اسلامی باید با استعانت از خداوند، تقوای الاهی را سرلوحة كار خویش قرار دهد و در تقویت نفس خود برای مصون‌ماندن از شهوت نامشروع كوشا باشد. سخن امیرالمؤمنین(ع) بدین امر اشاره دارد: «زمانی‌كه نفس توان‌مند و قوی شود، هواهای نفسانی در وی كم میشود».39 همچنین حضرت در اشاره به رابطه عدم رعایت عفت با دل‌مردگی، كم‌حیایی و كم‌تقوایی چنین می‌فرمایند: «آنكه شرمش كم باشد، پارسایىاش اندك است و آن كه پارسایىاش اندك، دلش مرده است و آنكه دلش مرده است، به آتش جهنم داخل میشود».40 از این حدیث شریف معلوم میشود كه حیا و عفت اسلامی رابطه تنگاتنگی با تقوای الاهی دارد.
آثار پیروی از شهوت در مشاور و فرآیند مشاوره
مشاور مورداعتماد با توجه به آثاری كه از شهوت‌پرستی ناشی میشود، سعادت دنیوی و اخروی خود و مُراجع را به‌خطر نمی‌اندازد. این آثار در حدیث شریفی از پیامبر گرامی اسلام(ص) بدین شكل جمع شده است: «اما شعبه‌های عفاف: 1. رضایت (به واقعیت)؛ 2.كوچكى‌كردن؛ 3. بهرهمندى (از خیرات)؛ 4.آسایش؛ 5. دلجویى (از زیردستان)؛ 6.افتادگى؛ 7. تذكر (مقابل غفلت)؛ 8. تفكر؛ 9. بخشندگى؛ 10. سخاوت است».41
آثار عدم رعایت عفاف كه بر فرایند مشاوره نیز تأثیرگذار است، به شرح زیر می‌باشد:
فساد عقل
در روایتی آمده است: «اطاعت‌كردن از هوا و هوس شهوانی، عقل را فاسد می‌كند».42 فاسد شدن عقل در فرآیند مشاوره باعث فاصله‌گرفتن از حقیقت و ارائة راه‌كار بر اساس نفس اماره میشود. امیرالمؤمنین(ع) نیز در حدیث مشابهی چنین می‌فرماید: «چه‌بسیار عقل‌هایی كه شهوات بر آن حكومت مى‌كنند».43
تضعیف شخصیت انسان
در روایتی آمده است: «افزونشدن شهوت، شرافت انسان را لكه‌دار مىكند».44
مشاور با توجه به این نكته كه پیروی از هوای نفس، امكان لكه‌دار كردن شرافت او را فراهم می‌سازد و موجب رفتن آبروی او میشود، از پیروی شهوت نامشروع خودداری خواهد كرد.
زمینه ارتكاب دیگر گناهان
امیرالمؤمنین(ع) می‌فرمایند: «از خواهش‌ها و هواها دورى كنید؛ پس به‌درستى‌كه آنها شما را به‌سوى سایر گناهان و داخل شدن بر بدی‌ها مىكشند».45 همچنین در روایت دیگری آمده است: «سبب تمام شرها غلبه شهوت است».46 با توجه به این كه «الشّر» با «الف و لام» جنس و به صورت مطلق ذكر شده است، معناىعموم را مىرساند، و این امر بیانگر آن است كه «شهوت‌پرستى»، منشأ تمام شرها و بدبختىهاست.
از بین رفتن علم و حكمت
در روایتی آمده است: «حكمت و دانش در قلب پرشهوت، ساكن نمىشود».47 با توجه به اینكه شهوت عقل را فاسد می‌كند، علم‌جویی واقعی با شهوت‌پرستی ناسازگار است و پیروی‌كنندة شهوت، از حكمت و علم واقعی دور میشود.
تنفر مُراجع و مردم
در حدیثی از پیامبر گرامی(ص) آمده است:
خداوند وقتى بخواهد بندهاى را هلاك سازد، حیا را از او بگیرد؛ وقتى حیا از او گرفته شود، متنفر و منفور شود؛ وقتى متنفر و منفور شد، امانت از او گرفته شود و همین كه امانت از او گرفته شد، راه خیانت پیش گیرد و كسانی نیز بدو خیانت كنند و وقتى چنین شد، رحم از او برخیزد؛ وقتى رحم از او برخاست، مطرود و ملعون شود و طوق اسلام را از گردن او بردارند. [48
بنابراین، مشاور در صورت عدم رعایت حدود شرعی و نداشتن حیای اسلامی، دچار خیانت میشود. این امر در مشاوره آثار بسیار ناپسندی برجای می‌گذارد و افزون بر سلب اعتماد مُراجع و عموم مردم از مشاور، به این شغل شریف نیز آسیب خواهد رساند.
با توجه به آنچه ذكر شد، مشاور اسلامی با رعایت تقوا و عفت اسلامی در هر
دو معنای عام و خاص آن، با مصون‌ماندن از آسیب‌های ذكرشده، محبوب خداوند نیز
واقع میشود.
ب. پرهیز از رابطة جنسی با مُراجع در ACA
در نظامنامة انجمن مشاوره امریكا رابطة جنسی با مُراجع و زیردستان به دو صورت «مطلق رابطه جنسی» و «آزار جنسی»، مورد نهی واقع شده است. كه در ادامه به بررسی آنها می‌پردازیم:
اقسام رابطة جنسی نهی‌شده در ACA
مطلق رابطة جنسی
در بخش الف (رابطة مشاورهای؛ 7. روابط جنسی با مُراجعان؛ الف: مُراجعان فعلی) چنین آمده است: «مشاوران هیچ‌گونه رابطة جنسی با مُراجعان برقرار نمی‌كنند و به افرادی‌كه قبلاً با آنها رابطة جنسی داشته‌اند، مشاوره نمی‌دهند». همچنین در سی‌وششمین استاندارد عملكرد مشاورهای آمده است: «مشاوران نباید روابط جنسی با دانشجویان یا كارآموزانشان برقرار كنند». این رابطه نسبت به كارآموزان و مُراجعان فعلی به‌صورت مطلق غیرقانونی، و نسبت به مُراجعان قبلی، بعد از گذشت دو سال از رابطة مشاورهای با شروط خاصی كه در پی می‌آید، مجاز است.
مزاحمت جنسی
بیست‌و‌سومین استاندارد عملكرد مشاورهای یاد‌آور میشود كه: «مشاوران نباید مزاحمت جنسی ایجاد كنند». چنان‌كه در بخش «و» (آموزش، كارآموزی و نظارت؛ 1. متخصصان و آموزش‌دهندگان مشاور؛ «ج». روابط جنسی) آمده است: «مشاوران روابط جنسی با دانشجویان و كارآموزان خود برقرار نمی‌كنند و آنها را در معرض مزاحمت جنسی قرار نمی‌دهند».
تعریف مزاحمت جنسی
اما اینكه مزاحمت جنسی در نگاه انجمن مشاوره امریكا چیست، در بخش «ج» (مسئولیت حرفه‌ای؛ 5. مسئولیت افراد نسبت به عموم؛ «ب»؛ مزاحمت جنسی) مصداق‌هایی را برای مزاحمت جنسی برشمرده است كه اگر دربارة نقش‌ها یا فعالیت‌های حرفه‌ای باشند، مورد نهی قانونی واقع شده است. این مصداق‌ها عبارت‌اند از: اغواگری جنسی، جلو رفتن به‌لحاظ بدنی، رفتار كلامی یا غیركلامی كه ماهیتاً جنسی باشد، ناخوشایند باشد، اهانت‌آمیز باشد، محیط خصمانه در محل كار ایجاد كند، به‌عنوان مزاحمت برای یك فرد معقول، ناراحت‌كننده تلقی شود، دربردارندة یك عمل شدید یا اعمال شدید باشد.49
محدودة زمانی عدم رابطه جنسی با مُراجعان
رابطة جنسی با مُراجع در ACA در دو حیطه مطرح است:
نداشتن مطلق رابطه جنسی (قبل و حین مشاوره) با مُراجع فعلی
در بخش «الف» (رابطة مشاورهای؛ 7. روابط جنسی با مُراجعان؛ «الف»: مُراجعان فعلی) چنین آمده است: «مشاوران هیچ‌گونه رابطة جنسی با مُراجعان برقرار نمی‌كنند و به افرادی‌كه قبلاً با آنها رابطة جنسی داشته‌اند، مشاوره نمی‌دهند». همچنین در چهارمین استاندارد عملكرد مشاورهای آمده است: «مشاوران نباید در هیچ‌نوع روابط جنسی با مُراجعان فعلی درگیر شوند».
نداشتن رابطه جنسی تا دو سال بعد از ختم مشاوره
در بخش «الف» (رابطة مشاورهای؛ 7. روابط جنسی با مُراجعان؛ «ب»: مُراجعان قبلی) چنین آمده است:
مشاوران با مُراجعان قبلی حداقل 2 سال پس از اختتام رابطة مشاورهای، رابطة جنسی برقرار نمی‌كنند. مشاورانی كه پس از دو سال چنین رابطه‌ای برقرار می‌كنند، از این تعهد برخوردارند كه به‌طور كامل بررسی كرده و گزارش مستند تهیه كنند تا چنین روابطی از ماهیت سوءاستفاده‌جویانه برخوردار نبوده است. این گزارش بر اساس عواملی چون: طول مدت مشاوره، مدت زمان جلسات مشاوره، شرایط خاتمه درمان، وضعیت روانی و تاریخچة شخصی مُراجع، تأثیر نامطلوب بر مُراجع و اعمالی كه توسط مشاور طرحی برای آغاز رابطة جنسی با مُراجع را بعد از خاتمه درمان فراهم می‌آورد، می‌باشد.
در چهارمین استاندارد عملكرد مشاورهای نیز آمده است: «مشاوران نباید در هیچ‌نوع روابط جنسی با مُراجعان فعلی درگیر شوند و با مُراجعان قبلی نیز حداقل دو سال پس از خاتمة رابطة مشاورهای نباید روابط جنسی برقرار كنند. مشاورانی كه پس از دو سال در چنین رابطه‌ای درگیر می‌شوند، وظیفه دارند تا به‌طور كامل بررسی كنند و اثبات نمایند كه چنین روابطی ماهیت سوءاستفاده‌جویانه نداشته است».
معیار زمان‌بندی رابطه یا آزار جنسی با مُراجعان
در نظامنامة اخلاقی انجمن مشاوره امریكا تعلیلی برای معیار زمان‌بندی‌های ذكرشده وجود ندارد؛ اما با مُراجعه به دیدگاه برخی از روان‌شناسان، به‌نظر میرسد یكی از پشتوانه‌های این قانون، اصل «عدم آسیب‌رسانی50» از پنج اصل كیچنر51 است. او به پنج اصل اخلاقی خودمختاری،52 نیكوكاری،53 عدالت،54 عدم آسیب‌رسانی و وفاداری55 اشاره داشت كه اساس بحث اخلاقی در روانشناسی و مشاوره به شمار آمد.56 بنابر اصل عدم آسیب‌رسانی، مشاوران و درمان‌گران باید كاری كنند كه عملكرد آنان حتی به‌صورت سهوی، خطری برای مُراجع نداشته باشد. همچنین، باید از هر فعالیتی كه منجر به زیان یا آسیب به مُراجع میشود، جلوگیری كنند. با توجه به این اصل، آزار جنسی مُراجعان، به‌طور قطع آسیب‌رسانی به آنان به‌شمار می‌آید؛ اما در مورد نداشتن مطلق رابطة جنسی با مُراجعان، حتی در صورت عدم آزار جنسی آنان، شاید بتوان به قیدی كه در تعریف آسیب‌رسانی در نظام‌نامه انجمن مشاوره امریكا در بخش «ج» (مسئولیت حرفه‌ای؛ 2. صلاحیت حرفه‌ای؛ «ب»: فعالیت‌های تخصصی جدید) آمده است ـ مبنی بر اینكه به‌صورت سهوی نیز آسیب‌رسانی نباشد ـ تمسك جست.57 همچنین رابطة جنسی با مُراجعان از روابط دوگانة عمیق با آنان محسوب شده، از مصادیق بارز آسیب‌رسانی، هر چند سهوی، به مُراجعان محسوب میشود.
البته اگر به آنچه گابارد58 در این‌باره گفته است دقت شود، قضاوت دیگری خواهیم كرد؛ گابارد با دیدی انتقادی نسبت به قوانین و استانداردهای اخلاقی انجمن‌های حرفه‌ای چنین می‌گوید: «در انجمن‌های حرفه‌ای، قوانین و استانداردهای اخلاقی تا آنجایی رشد می‌كنند كه هیئت مدیره با آن موافق باشند». او در بررسی‌های خود می‌نویسد: «گاهی ممكن است ایدئال‌های اخلاقی هم به نفع منافع شخصی، كنار گذاشته شوند». مثال این محقق برای مدعای خود چنین است: «نسخة قدیمی نظامنامة APA كلیة روابط جنسی را با مُراجعان قبلی منع می‌كرد؛ اما نسخه جدیدتر آن داشتن رابطه جنسی با مُراجعان قبلی را پس از دو سال، تحت شرایط خاص مجاز شمرد». گابارد این تغییر را بهمنزلة تغییر در جهت منافع شخصی، و نه رفاه عمومی تلقی می‌كند.59
همچنین ولفل بعد از اذعان به محافظه‌كارانه‌بودن و قابلیت نقض ضوابط حرفه‌ای در طول زمان، در مورد ACA چنین می‌گوید: «در نظام‌نامه انجمن مشاوره امریكا زمانی تأییدیه صریحی وجود نداشت كه روابط جنسی با مُراجع را منع كند. وقتی مشخص شد كه سوءاستفاده جنسی مشكل عمده در حرفه به‌شمار می‌رود، ضوابط مختص این مشكل در نظامنامة بعدی (1995) تدوین شد».60 ایشان در مورد نظامنامة انجمن مشاوره بریتانیا61نیز به اشكال مشابهی اشاره دارد.
به‌هر حال، با توجه به اینكه نظامنامة اخلاقی بیشتر كشورها از جمله امریكا، بر مبنای «نسبیت‌گرایی62» است، با چنین اشكالاتی روبه‌رو میشود؛ اما بر مشاوران و روان‌درمان‌گرانی كه مشمول مقررات این نظام‌نامه هستند، تا زمانی‌كه قانونی برخلاف آن نیامده است، باید بدان عمل كنند.
نتیجه‌گیری
با توجه به آنچه دربارة سه مسئلة مهم «رازداری»، «تقوا» و «دوری از شهوت‌پرستی» در مشاورة اسلامی و نظامنامة اخلاقی انجمن مشاوره امریكا ذكر شد، می‌توان به مقایسه این موارد در دو نظام پرداخت.
1. مقایسه رازداری در اسلام و ACA
در دین مقدس اسلام به رازداری مشاور، اهمیت فراوانی داده شده است. نقض رازداری آثار مخرّب فراوانی دارد؛ تباهی كارها و نرسیدن به نتیجه مطلوب، از بین رفتن اعتماد در اثر این خیانت و ریختن آبروی مُراجع از جملة این آثار است. حفظ اسرار در هر مشاورهای لازم است و باید نسبت به هر شخصی روا داشته شود؛ چنانچه در مشاورة خانوادگی و گروهی نیز باید رهبر گروه و اعضا، آن را رعایت كنند. از این‌روی، نقض رازداری فقط در مواقع بسیار ضروری كه جان و عِرض مُراجع یا شخص دیگری در خطر باشد، جایز است.
در نظامنامة اخلاقی انجمن مشاوره امریكا نیز «رازداری» مهم‌ترین مسئلة اخلاقی بوده، با وجود ذكر عمومی لزوم رعایت این امر در چند قانون، در مواردی بیشتر بدان تأكید شده است. در این نظام‌نامه، به چند روش رازداری نیز توجه شده است؛ مانند: عدم افشای هویت مُراجع، تغییر شكل داده‌ها در انتشار و اطمینان از تعیین سیاست‌هایی برای محرمانه‌ماندن اطلاعات در گزارش به مؤسسات مرتبط با مُراجع.
اما در این نظام‌نامه، موارد بیشتری برای جواز نقض رازداری برشمرده شده است؛ مانند:
1. درخواست از سوی قانون؛
2. داشتن بیماری مسری و كشندة مُراجع؛
3. ارائه نتایج كلی تحقیق؛
4. برای محققی كه خواهان مطالعه مشابهی است؛
5. برای اخذ مشورت از دیگر متخصصان.
اما در مورد نقض رازداری در این موارد، با توجه به اطلاق‌ها و تأكیدهایی كه در اسلام دربارة «رازداری» دارد، در جواز یا عدم جواز نقض رازداری در موارد اشاره‌شده می‌توان چنین اظهار داشت:
1. از نظر اسلام، مطلق «درخواست قانون مبنی بر نقض رازداری»، نمی‌تواند مجوّزی برای این نقض باشد؛ زیرا افزون بر آنكه قوانین تمام كشورها مبتنی بر قوانین اسلامی نیست، به‌نظر نمی‌رسد مسئولان قضایی به‌اندازة مشاوران و روان‌شناسان بر اهمیت رازداری با آن درجة بالایی كه ذكر شد، واقف باشند؛ از این‌روی، امكان دارد درخواست نقض رازداری‌ای داشته باشند كه ضرورت چندانی نداشته، موجب سلب اعتماد از حرفة یاری‌رسان مشاوره و روان‌درمانی شود. علاوه بر آنكه مبنای اسلام در جواز نقض رازداری مصالح واقعی است؛ نه مصالح نسبی كه مورد اهتمام نظامنامههای جاری اخلاقی در كشورهاست.
آری، اگر این نقض رازداری با امنیت جانی و عِرضی فرد یا افرادی در ارتباط باشد، به‌طوری كه چارة مقابله با آن فقط نقض رازداری توسط مشاور باشد، در این‌صورت به حكم عقل و دفع أفسد به فاسد، می‌توان نقض رازداری در حد ضرورت را جایز داشت.
2. در صورت «داشتن بیماری مسری و كشندة مُراجع» نیز می‌توان مُراجع را تشویق كرد تا این مسئله را به فرد یا افرادی كه با وی ارتباط دارند، بیان كند. همچنین او را به رعایت احتیاط‌های لازم به‌منظور انتقال ندادن بیماری‌اش به دیگران و ارتباط دائم با پزشك مربوطش تشویق كرد؛ اما در صورتی‌كه مُراجع ترتیب اثر نداد، از باب مقدم‌بودن حفظ جان مردم بر امثال این‌گونه موارد (رازداری)، می‌توان نقض رازداری نسبت به افراد ذكرشده داشت. در واقع، اسلام نیز این استثنای نقض رازداری را با قیدهای ذكرشده كه برخی از آنها در ACA نیز بود، قبول دارد.
3. نسبت به «ارائة نتایج كلی تحقیق»، در صورت معلوم‌نشدن اشارة این تحقیق به گروه مورد‌مطالعه، كه برخی از قوانین ACA نیز بدان مشعر بودند، می‌توان به ذكر رازها اقدام كرد، كه در واقع این امر نقض رازداری محسوب نمی‌شود و استثناء از موارد رازداری محسوب نمی‌گردد؛ اما در صورتی‌كه با قرائن خاصی نتایج به فرد یا گروه محدودی مشعر باشند، با توجه به اطلاق‌ها و اهتمامی كه در احادیث شریف مبنی بر لزوم رازداری است، نمی‌توان نقض رازداری كرد.
4. سخن و مبنای مذكور در مورد «ارائة تحقیق به محققی كه خواهان تشبیه مشابهی» است، نیز صدق می‌كند.
5. نقض رازداری برای «اخذ مشاوره از دیگر متخصصان» نیز ضابطه‌مند است. این امر باید به‌صورتی ذكر شود كه هویت مُراجع معلوم نشود و قبل از افشای سّر مُراجع از تخصص و تجربه كافی آن متخصص دربارة زمینة مورد مشاوره اطمینان حاصل شود.
نتیجه اینكه در اسلام آن‌قدر به رازداری اهمیت داده شده است كه فقط در صورت وجود ضرورت زیاد كه پیش‌تر بیان شد، می‌توان به نقض رازداری به‌مقدار ضرورت و با عدم اشاره به هویت مُراجع یا گروه مورد تحقیق اقدام كرد.
2. مقایسه تقوا در اسلام و ACA
مهم‌ترین معیار در انتخاب مشاور در اسلام، «تقوا» و خدامحوری است؛ زیرا با داشتن تقوای الاهی و تقید به دین، بسیاری از مسائل اخلاقی دیگر نیز به‌دنبال آن می‌آیند؛ به‌طوری كه اسلام شرط تقوای مشاور را در همة مشورت‌ها و در هر زمینه لازم دانسته، داشتن آن را موجب خیرخواهی مشاور و امانت‌داری و خیانت نكردن او برمی‌شمارد. در نظامنامة اخلاقی انجمن مشاوره امریكا، به‌جای خدامحوری، قانون‌محوری آمده است. درصورتی كه مشاور از بازدارندگی الاهی برخوردار باشد، رعایت قوانین اسلامی و مشاورهای، از پشتوانة عمیقی در هر شرایط برخوردار خواهد بود.
3. مقایسة رعایت عفاف و دوری از شهوت‌پرستی و رابطة جنسی با مراجع در اسلام و ACA
در اسلام «عفت» داراى مفهوم عام و خاص است. مفهوم عام آن خویشتن‌دارى در برابر هرگونه تمایل افراطى نفسانى، و مفهوم خاص آن، خویشتن‌دارى در برابر تمایلات جنسى نامشروع است. این خویشتن‌داری افزون بر پرهیز از رابطة جنسی نامشروع، پرهیز از نگاه و لمس نامشروع و امثال این‌گونه موارد را دربرمی‌گیرد. اسلام رعایت عفت را در هر دو معنا لازم می‌داند. پیروی از شهوت در مشاوره آثار زیان‌بخش فراوانی دارد كه از آن جمله می‌توان به فساد عقل، تضعیف شخصیت، زمینة ارتكاب دیگر گناهان، از بین رفتن علم و حكمت و تنفر مُراجع و مردم اشاره داشت.
در نظامنامة اخلاقی انجمن مشاوره امریكا، رعایت حیا و عفاف در عدم رابطة جنسی با مُراجع فعلی تا دو سال، و عدم آزار جنسی مُراجع و زیردستان لازم شمرده شده است. پس در ACA به سه موضوع در نوع ارتباط جنسی با مُراجع و زیردستان اشاره شده است:
1. عدم جواز آزار جنسی مُراجع و زیردستان به‌صورت مطلق؛
2. عدم جواز رابطة جنسی با مُراجعان فعلی و عدم ارائه خدمات به مُراجعانی‌كه قبلاً رابطة جنسی داشته‌اند؛
3. جواز رابطه جنسی با مُراجعان پس از گذشت دو سال از رابطه درمانی با لزوم توجیه عقلانی این كار.
اما نظر اسلام در این سه مورد چیست؟
1. عدم جواز آزار جنسی؛ اسلام به‌طور قطع آزار جنسی را از سه جنبه نامشروع می‌داند: الف) عدم رعایت عفاف و شهوت‌گرایی حرام؛ ب) اذیت انسان‌ها، به‌ویژه در حیطة اذیت جنسی؛ ج) خیانت در مشاوره كه مورد نهی است.
2. ارائه خدمات به مُراجعینی كه قبلاً با آنها رابطة جنسی برقرار كرده است؛ درصورت لطمة این امر به روند درمان، لازم است از برقراری رابطة درمانی در چنین موقعیتی اجتناب شود؛ اما در غیر این‌صورت، دلیلی بر عدم جواز ارائه خدمات درمانی نخواهد بود.
3. معیار قرار دادن «دو سال» پس از اختتام خدمات مشاورهای، در جواز رابطة جنسی با مُراجع؛ پشتوانة علمی برای این معیار یافت نشد و به‌نظر میرسد صرفاً از نگاه نسبیتی قانون‌گزاران ناشی میشود و امكان دارد با تجدید‌نظر قانون‌گزاران دیگر در سال‌های آینده، این امر یا مقدار آن تغییر كند.
منابع
نهج‌البلاغة، نسخه صبحی‌صالح، قم، دارالهجرة، 1414.
پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحة، تهران، دنیای دانش، 1382.
تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غرر الحكم و درر الكلم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1366.
حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل‌الشیعة، قم، مؤسسه آل‌البیت‰، 1409.
حسینیان، سیمین، اخلاق در مشاوره و روانشناسی، تهران، نشر كمال تربیت، 1387.
راغب اصفهانى، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دارالشامیة، 1416.
صابری یزدی، علی‌رضا و انصارى محلاتی، محمدرضا، الحكم الزاهرة، قم، نشر سازمان تبلیغات اسلامی، 1375.
طریحی، فخرالدین، مجمع‌البحرین، تهران، مرتضوی، 1362.
عبدخدائی، محمدهادی، اخلاق پزشكی، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، 1371.
عطائی، محمدرضا، مجموعه ورام، آداب و اخلاق در اسلام، مشهد، آستان قدس رضوی، 1369.
فراهیدی، خلیل ابن احمد، كتاب العین، قم، هجرت، 1410 ق.
فلسفی، محمدتقی، الحدیث – روایات تربیتی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1379.
كوری، جرالد و كوری، نظریه و كاربست مشاوره و روان‌درمانی، ترجمه یحیی سیدمحمّدی، تهران، ارسباران، 1387.
گلدارد، دیوید، مفاهیم بنیادی و مباحث تخصصی در مشاوره، ترجمه سیمین حسینیان، تهران، كمال تربیت، 1378.
مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، لبنان، بیروت، مؤسسةالوفاة، 1404.
نوابی‌نژاد، شكوه، راهنمایی و مشاوره گروهی، تهران، جهاد دانشگاهی تربیت معلم، 1370.
نوری، حسین، مستدرك‌الوسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت‰، 1408ق.
American Counseling Association (ACA) Code of Ethics; 2005, www.counseling.org
Barke, C. A., “until death do we part: An exploration in to confidentiality following the death of client?”, Professional Psychology: Research and Practice, v26, 1995, p 278-280.
Kagle J.D., Kopls, S.,”Confidentiality after Tarasoff”, Health and Social Work in Education, v19(3), 1994, p 217-222.
Kitchener, K.S., “Intuition, Critical evaluation and ethical principles: The foundation for ethical decisions in counseling psychology”, The Counseling Psychologist, v 12, 1984, p 43-45.
Welfel, E. R., Psychologists as ethics educator: success, Failures, and unanswered questions”, Professional psychology: Research and practice, v 23, 1992, p 182-189.
* دانش‌آموختة حوزة علمیه و کارشناس ارشد علوم تربیتی. ahmademamimoshaver@gmail.com
** استادیار دانشگاه قم. دریافت: 16/9/89 ـ پذیرش: 5/2/90
1. American Counseling Associatiation.
2. محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعة، ج 12، ص 43.
3. علی‌رضا صابری یزدی و محمدرضا انصارى‌محلاتی، الحكم الزاهرة، ص 73.
4. عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ص 95.
5. همان.
6. Corey and Cory.
7. جرالد کوری، نظریه و کاربست مشاوره و روان‌درمانی، ترجمه یحیی سیدمحمّدی، ص 26.
8. American Psychology Associatiation.
9. سیمین حسینیان، اخلاق در مشاوره و روانشناسی، ص 14.
10. حر عاملی، همان، ج 12، ص 42.
11. همان، ص 43.
12. همان، ص 429.
13. همان.
14. محمد باقر مجلسی، بحارالأنوار، ج 75، ص 291.
15. حسین نوری، مستدرک‌الوسائل، ج 8، ص 398.
16. عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، همان، ص 419.
17. حسین نوری، همان، ج 8، ص 398.
18. محمدرضا عطائی، مجموعه ورام، آداب و اخلاق در اسلام، ص 558.
19. محمد بن حسن حر عاملی، همان، ج 12، ص 294.
20. همان، ص 292.
21. نهج‌البلاغة، ص 488.
22. سیمین حسینیان، همان، ص 87.
23. همان، ص 92.
24. Kagle and Kopls, 1994
25. J. D. Kagle Kagle, S. Kopls,” Confidentiality after Tarasoff”, Health and Social Work in Education, v 19(3), 1994, p 217 – 222.
26. Burke.
27. C.A. Barke, “Unitil death do we part: An exploration in to confidentiality following the death of client?”, Professional Psychology: Research and Practice, v 26, 1995, p 278 – 280
28. محمدهادی عبدخدائی، اخلاق پزشکی، ص 199.
29. سیمین حسینیان، همان، ص 294
30. شکوه نوابی‌نژاد، راهنمایی و مشاوره گروهی، ص 163.
31. دیوید گلدارد، مفاهیم بنیادی و مباحث تخصصی در مشاوره، ترجمه سیمین حسینیان، 1378، ص 196.
32. حسین نوری، همان، ج 8، ص 344.
33. حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ج 1، ص 881.
34. عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، غرر الحكم و درر الكلم، ص 271.
35. همان، ص 89.
36. محمدباقر مجلسی، بحارالأنوار، ج 72، ص 101.
37. چنانچه فراهیدی (کتاب العین، ج 1، ص 92) در معنای عفت چنین آورده است: «العفةُ: الكفُّ عما لا یَحِلُّ»؛ «عفت نگهداری از آنچه حلال نیست، می‌باشد». مصطفوی (التحقیق فی كلمات القرآن الكریم، ج 8، ص 180) نیز در معنای عفت چنین آورده است: «الكفّ عن القَبیحِ»؛ «نگه‌داشتن از هر کار زشت».
38. راغب اصفهانی (المفردات فی غریب القرآن، ج 1، ص 573) «عفت» را به‌معنى پدید آمدن حالتى درنفس می‌داند كه آدمى را از غلبه شهوت باز مىدارد و«عفیف» به كسى گفته مىشود كه داراى این وصف و حالت باشد. همچنین طریحی (مجمع‌البحرین، ج 5، ص 102) در تفسیر آیه «وَ لْیَسْتَعْفِفِ الَّذِینَ لا یَجِدُونَ نِكاحاً» (نور: 33) آورده است: «اگر شخص فقیری از زیادشدن فقرش در اثر ازدواج بیم دارد، به‌منظور آرام‌کردن شهوت، باید به‌وسیله ریاضت تلاش در کنترل شهوت و طلب عفت کند».
39. محمدباقر مجلسی، بحارالأنوار، ج 69، ص 68.
40. نهج‌البلاغة، ص 536.
41. محمدباقر مجلسی، بحارالأنوار، ج 1، ص 117.
42. عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، غرر الحكم و درر الكلم، ص 64.
43. نهج‌البلاغة، ص 506.
44. عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، همان، ص 305.
45. محمدتقی فلسفی، الحدیث، ج 1، ص 200.
46. عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، همان، ص 304.
47. همان، ص 58.
48. ابوالقاسم پاینده، نهج الفصاحة، ص 288.
49. در بخش ج (مسئولیت حرفه‌ای؛ ج 5. مسئولیت افراد نسبت به عموم؛ ب. مزاحمت جنسی) آمده است:«مشاوران مزاحمت جنسی ایجاد نمی‌کنند. مزاحمت جنسی به‌صورت اغواگری جنسی، جلو رفتن به‌لحاظ بدنی، یا رفتار کلامی یا غیرکلامی که ماهیتاً جنسی است، تعریف میشود که در رابطه با نقش‌ها یا فعالیت‌های حرفه‌ای رخ می‌دهد و یا این‌که: (1) ناخوشایند باشد، اهانت‌آمیز باشد، یا یک محیط خصمانه در محل کار ایجاد کند، و مشاوران بدانند یا به آنها گفته شود، یا (2) به‌عنوان مزاحمت برای یک فرد معقول، ناراحت‌کننده تلقی شود. مزاحمت جنسی می‌تواند دربردارنده یک عمل شدید یا اعمال شدید باشد».
50. Nonmaleficence.
51. Kitchener
52. Autonomy.
53. Beneficence.
54. Justice.
55. Fidelity.
56. K. S. Kitchener,” Intuition, Critical evaluation and ethical principles: The foundation for ethical decisions in counseling psychology”, The Counseling Psychologist, 1984, v 12, p 43 – 45.
57. در این قانون چنین آمده است: «مشاوران در حیطه‌های خاص که برای آنها جدید است، صرفاً پس از آموزش خاص، و تجربه تحت نظارت، کار می‌کنند. در حین پیشرفت مهارت‌ها در حیطه‌های ویژه جدید، مشاوران اقداماتی به‌عمل می‌آورند تا از صلاحیت کارشان مطمئن شوند و دیگران را از آسیب احتمالی مصون دارند».
58. Gabbard. 1994.
59. سیمین حسینیان، همان، ص 31.
60. E.R. Welfel, “Psychologists as ethics educators: success, Failures, and unanswered questions”, Professional psychology: Research and practice, v 23, p 182-189
61. British Counseling Association.
62. ethical relativism.