متن
در شماره قبل «انواع اجابت دعا» مورد بررسى قرار گرفت و در مقاله حاضر به «موانع استجابت» میپردازیم.
براى تحقق هر کارى گذشته از وجود اسباب، نبودن مانع نیز لازم است و تنها در این صورت پیدایش آن کار ضرورى خواهد بود.
براى مثال؛ رویش بذر سالم در دل خاک مرطوب مشروط به این است که آفتاب سوزان یا سرماى شدید بر سر راه بذر آن قرار نگیرد.
در دعا نیز باید به موانع توجه داشت و آنها را از سر راه برداشت. برخى از موانع عبارتند از:
1. تنافى با سنت‌هاى آفرینش
خواستهاى که در دعا عرضه میشود، باید مخالف سنت‌هاى الهى که خداوند بر پایه حق و حکمت بنا نهاده است نباشد.
از جمله سنت‌هاى خداوند این است که؛ براى هر یک از انسانها اجلى قرار داده که در صورت حتمى بودن گریز از آن نیست. بنابراین اگر کسى دعا کند که بخواهد خدا عمر بی پایان به او بدهد و یا مریضى را که اجل حتمى او فرا رسیده است، از مرگ برهاند، اجابت چنین خواستهاى به معناى تعطیلى در قانون قطعى الهى و یا ورود استثنا در حریم آن است و این خود مانع از اجابت دعاست.
قرآن کریم در این باره میفرماید:
«وانفقوا من ما رزقناکم من قبل ان یاتى احدکم الموت فیقول رب لولا اخرتنی الى اجل قریب فاصدق و اکن من الصالحین و لن یوخر الله نفسا اذا جاء اجلها والله خبیر بما تعملون».
«از آنچه به شما روزى کردهایم انفاق کنید، پیش از آن که مرگ یکى از شما فرارسد، آنگاه بگوید: پروردگارا چرا مرگ مرا تا زمانى اندک به تاخیر نمی اندازى، تا صدقه دهم و از صالحان باشم و هرگز خداوند اجل هیچ کس را وقتى فرا رسد، به تاخیر نخواهد انداخت».
2. تزاحم دعاها
گاهى شخصى که از ستم دیگران به ستوه آمده، علیه ستمگران دعا میکند و از خداوند انتقام خود را میطلبد ولى در همین حال این شخص به ظاهر مظلوم به خاطر ستمى که خود به دیگرى کرده، مورد غضب قرار گرفته است. همین تزاحم دعاها میتواند مانع استجابت گردد. تزاحم در حدیث قدسى یکى از موانع دعا معرفى گردیده است خداوند متعال در این باره میفرماید: «… اما ان تکون ظلمت احدا فدعا علیک فتکون هذه بهذه…» یا این است که تو به دیگرى ستم کردهاى و او بر ضرر تو دست به دعا برداشته است پس این به [واسطه] آن [دفع میشود.] از حضرت صادق (علیها السلام) روایت شده است که: «هر گاه شخصى مورد ستم دیگرى واقع شود، سپس علیه او از درگاه خداوند تقاضاى انتقام کند، خداوند میفرماید: شخص دیگرى هست که ادعا دارد از سوى تو مظلوم واقع شده و بر تو نفرین میکند، اگر میخواهى تا دعاى تو را در باره او و دعاى او را در حق تو به اجابت رسانم و گرنه هیچ یک را برآورده نمی کنم؛ تا از عفو خود شما را بهره مند سازم».
گاهى هم انسان براى موفقیت خود دعا میکند در حالى که بسیارى از اشخاص دیگر که از دست او دل شکستهاند براى ناکامیش با دل سوزان و اشک ریزان دعا میکنند.
بنابر این دعا کننده باید قبل از دعا، دیگران را از خود راضى سازد. امام صادق(علیه السلام) فرمود: «کان ابى یقول اتقوا الظلم فان دعوه المظلوم تصعد الی السماء».
پدرم همواره میفرمود: از ستم به دیگرى بپرهیزید؛ زیرا دعاى مظلوم تا آسمان بالا میرود.
و امام کاظم(علیه السلام) فرمود: «لا تحقروا دعوه احد فانه یستجاب للیهودى والنصرانى فیکم و لا یستجاب لهم فى انفسهم».
دعاى هیچ کس را کوچک نشمارید؛ زیرا درخواست یهودى و نصرانى درباره شما به اجابت میرسد گر چه در باره خود آنان مستجاب نمیگردد.»
3. نبود قابلیت
قرآن کریم در واقعه طوفان نوح(ع) پس از آن که درخواست حضرت، مبنى بر نجات فرزند خویش، را نقل میکند، میفرماید: «یا نوح انه لیس من اهلک انه عمل غیر صالح فلاتسالن ما لیس لک به علم انى اعظک ان تکون من الجاهلین».
دعا کننده باید قبل از دعا، دیگران را از خود راضى سازد. اى نوح [شایسته این که] از اهل تو [باشد] نیست و سر تا پایش ناصالح است. در باره آن چه به حقیقتش آگاه نیستى، از من چیزى مخواه، تو را پند میدهم تا از جاهلان نباشی» از این روى کفر و عناد نسبت به حق مانع عنایت الهى و مشمول رحمت خاص او گشته و در لحظه انتقام رحمت عام را نیز تغییر میدهد و هر دعایى حتى تقاضاى پیامبر بزرگ خداوند در حق پسر را بی تاثیر میسازد. در آیهاى دیگر خداوند متعال پیامبراکرم را مخاطب خویش ساخته، میفرماید:
«سواء علیهم استغفرت لهم ام لم نستغفر لهم لن یغفر الله لهم ان الله لا یهدی القوم الفاسقین».
بر منافقان یکسان است که تو در باره آنان طلب بخشش و غفران کنى یا نکنى [درهر دو صورت] خدا هرگز آنان را نخواهد آمرزید زیرا خداوند گروه فاسق را [در اثر لجاجت و سیاهى قلبشان] هدایت نمیکند.
براى جلب رحمت الهى قلبى لازم است که سالم از کفر و نفاق باشد؛ زیرا به فرموده قرآن مجید: «یوم لا ینفع مال و لا بنون الا من اتى الله بقلب سلیم». در روزقیامت مال و فرزند سودى نمیدهد، جز قلب سالم.
امام صادق(علیه السلام) فرمود: پدرم همواره میفرمود: از ستم به دیگری بپرهیزید؛ زیرا دعاى مظلوم تا آسمان بالا میرود.
چه قلب وقتى از مرض کفر و نفاق سلامت یافت، شایسته پذیرش رحمت الهى میشود و مواهب خداوندى به سویش سرازیر میگردد.
برخى دیگر از گناهان نیز قابلیت پذیرش دعا را از بین میبرند. آنجا که در دعای کمیل از زبان امیرمومنان میخوانیم: «اللهم اغفرلى الذنوب اللتى تحبس الدعاء».
بارالها! گناهانى که از من سرزده و مانع استجابت دعایم میشود، بر من ببخش»، اشاره به همین واقعیت دارد.
محمد بن مسلم از امام باقر(ع) نقل میکند آن حضرت فرمود: «ان العبد یسال الله الحاجه فیکون من شانه قضاوها الى اجل قریب او الى وقتبطى فیذنب العبد ذنبا فیقول الله تعالى للملک: لا تقض حاجته و احرمه ایاها فانه تعرض لسخطى واستوجب الحرمان منی».
بنده حاجتش را از خدا میخواهد. بناى الهى نیز بر آن است که خواستهاش را دیر یا زود به اجابت رساند. آنگاه بنده گرفتار گناهى میشود. خدا به فرشتهاى که مامور کار او است، میفرماید: خواستهاش را به انجام نرسان و او را از دستیابی به خواستهاش محروم کن! زیرا او خود را در معرض خشم من قرار داده و مستحق دوری از رحمت من گشته است».
شخصى به رسول خدا عرض کرد:
«احب ان یستجاب دعایى فقال(ص): طهر ماکلتک و لا تدخل بطنک الحرام».
دوست دارم دعایم مستجاب شود.
حضرت فرمود: آذوقهات را از مال شبههناک پاک کن و غذاى حرام در شکم خود جاینده».
و در حدیثى قدسى خداوند متعال فرمود: «و ربما صلى العبد فاضرب بها وجهه واحجب عنى صوته، اتدرى من ذالک؟ یا داوود ذاک الذى یکثر الالتفات الى حرم المؤمنین بعین الفسق…».
چه بسا بنده نماز میگزارد و من آن را رد کرده، به صورتش میزنم و صداى مناجات او را از خود دور میسازم. میدانى این چه شخصى است؟ اى داوود، این همان کسى است که همواره چشم خیانت خویش را متوجه حرم [ناموس] مومنان ساخته است».
4. بی توجهى به واسطه ها
خداوند متعال خالق هستى و پدیدآورنده نظام و سنن حاکم بر آن است، لذا دوست دارد انسانها به این نظام احترام گذاشته، و در وصول به خواستههایشان آن را از نظر دور نداشته و در عین حالى که تاثیر وسایل را در مقاصد خود به ذات حق مستند میکنند، براى برآورده شدن نیازهاى خود، آنها را نیز به کار بندند.
بر این اساس قرآن کریم براى دفع شر کفار راه جهاد را پیش روى مومنان گذارده است و میفرماید: «و قاتلوهم یعذبهم الله بایدیکم …» با آنها بجنگید، تا خداوند با دست شما کافران را به سزاى کارشان برساند».
در جاى دیگر کسانى را که در خانه نشسته و به امید فتح از سوى خدا دست روى دست گذاشته و اقدامى نمیکنند توبیخ میکند.
شخصى به امام صادق(ع) عرض کرد: دعا فرما تا خداوند به من روزى راحتى بدهد،حضرت فرمود: «برایت دعا نمیکنم. برو همان طور که خداوند دستور داده، سعى و تلاش کن».
در برخى احادیث از کسانى که بدون توجه به وسائلى که خداوند قرار داده است، رفع مشکل خود را میطلبند یاد شده است. اینگونه افراد در پنج دسته ذیل قرار میگیرند:
کفر و عناد نسبت به حق مانع عنایت الهى و مشمول رحمت خاص او گشته و در لحظه انتقام رحمت عام را نیز تغییر میدهد و هر دعایى حتى تقاضاى پیامبر بزرگ خداوند در حق پسر را بی تاثیر میسازد.
1. شخصى که خداوند مالى به او عنایت کرده، و او با اسراف و تبذیر و مصرف نابجا اموالش را به هدر میدهد و از خدا تقاضاى روزى میکند.
2. مردى که از سوء خلق همسر خود و اذیتهاى پی‌درپى او به تنگ آمده و از خدا میخواهد تا او را از دست آن زن راحت کند، حال آنکه خدا راه طلاق را در پیش روی او گذاشته است.
3. شخصى که از آزار مکرر همسایهاش شکوه میکند و او را به خاطر آن نفرین میکند، در حالى که میتواند خانهاش را بفروشد و در جاى مناسبى منزل اختیار کند.
4. آنکه در خانه نشسته، کار نمیکند و از خدا طلب رزق میکند در حالى که خداوند راه‌هاى روزى را پیش روى او قرار داده است.
5. کسى که مالى را به دیگرى قرض داده است و مقروض انکار میکند.
سپس دست به دعا برداشته و از خدا برگشت مال خویش را میطلبد، در صورتى که خداوند به او دستور شاهد گرفتن داده است.