کتابشناسی نماز شب

متن مقاله:

«نماز شب» در اسلام جایگاه والایی دارد و در آیات بسیاری از قرآن مجید بدان سفارش شده است. [1]

در گفتار گهربار ائمه اطهار «علیهم السّلام»، به «نماز شب» اهمیت بسیاری داده شده و در عظمت آن ده‌ها حدیث وارد شده است، ما در این جا درصدد بیان آن آیات و روایات نیستیم و خوانندگان گرامی را به کتاب‌های مفصّل حواله می دهیم.

شاعران متعهد و مسلمان نیز، در توصیف راز سحرگاهی و سوز شب و صلاة اللیل، اشعار بسیاری سروده اند و نویسندگان پراحساس شیعی کتاب‌ها و رساله های گوناگون در عظمت «نماز شب» ساخته و پرداخته اند.

از جمله این اشعار، غزلی است که ادیب اریب، دانشمند فقید حجة الاسلام و المسلمین آقای حاج شیخ محمد علی انصاری قمی ـ ره ـ سروده است، که ما در اینجا برای مزید حظّ خوانندگان، به نقل آن مبادرت می ورزیم.

خواهش خویش از خدا گاه سحر خواهم گرفت
در دل شب دیده ها گردد چون گرم خواب ناز
جسم خاکی را به خاک تیره سازم واگذار
چون هما این استخوان با کرکسان خواهم گذاشت
اختر غمّاز آن ساعت که گرم چشمک است
از صدای پا نگیرد تا رقیبم سر ز خواب
گر نگارم نیمه شب در خانه اش را هم نداد
خانه دلدار را رشک کلیسا می کنم
غمزه و ناز اربت من آورد از حدّ فزون
زاه آتشناک، سوزم خرمن افلاک را
خانه اش را ز اشک، رشک نیل سازم
شام هجران را کنم تبدیل بر صبح وصال
هر که «انصاری» نبندد دیده از فیض سحر

با دلی پرسوز و اشک چون گهر خواهم گرفت
من سهیل آسا، سر از بستر به در خواهم گرفت
وز روان و جان عقلی، هم گذر خواهم گرفت
با پر همّت سوی بالا سفر خواهم گرفت
من ز غیر دوست آن دم دیده برخواهم گرفت
در رهش کفش و کله از پا و سرم خواهم گرفت
دامنش را صبحگاهان بی خبر خواهم گرفت
زیب آن را درّ و یاقوت بصر خواهم گرفت
من ره عجز و تضرّع بیشتر خواهم گرفت
چرخ را از سوز دل زیر شرر خواهم گرفت
عاقبت شاهد مقصود دولت را ببر خواهم گرفت
حاجت خود را از آن رشک قمر خواهم گرفت
نخبل امیدش به گیتی بارور خواهم گرفت

و در غزل دیگر چنین سراید:

اگر که خواب خوشت را رها توانی کرد
بسان شمع، شراری سحرگه ار ز جگر
نظر ز حور و قصور بهشت خواهی دوخت
به طور عشق سحرگه قدم چون موسی
به صبحدم ز شکر خواب اگر ببندی
هزار صید سماوی درآوری به کمند
ز راه عجز نهی بر زمین چو پیشانی
در آسیای ریاضت چو تن فنا گردد
هجوم لشگر پیری نمود «انصاری»

درون تیره به شب، پر ضیا توانی کرد
برآوری، ببر دوست جا توانی کرد
مکان به منزل یار از صفا توانی کرد
زن که عرض حال سحر با خدا توانی کرد
چشم هزار کار فرو بسته، وا توانی کرد
مقام در حرم کبریا توانی کرد
ز اشک، دید دل پرجلا توانی کرد
گذر ز جان به دیار بقا توانی کرد
کجا تو توبه دگر از خطا توانی کرد

25 مهر 1320 شمسی

مقاله ای که در پیش روی شما است به معرفی اجمالی کتاب‌هایی که به وسیله نویسندگان شیعی اختصاصاً درباره «نماز شب» نوشته شده، پرداخته است.

این مقاله به معرفی 70 کتاب در دو بخش فارسی و عربی پرداخته است و هر بخش کتاب‌های چاپی و خطی را در بر می گیرد.

از درگاه خداوند متعال امید آن داریم که به هم ما توفیق «شب خیزی» و «نماز سحرگاهی» را عطا فرماید و نام ما را در زمر «شب بیداران» و «توبه کنندگان در سحر» ثبت بفرماید. بمنّه و کرمه، انّه قریب مجیب.

اول: کتاب‌های فارسی

الف: کتاب‌های چاپی

1ـ آیین نماز شب یا آئین عاشقان شب خیز.

محمّد حسن شمس الاشراق،

تهران، بی نا، 1354 ش،

جیبی، 40 ص.

2ـ آداب صلاة اللیل.

سید جواد موسوی نوری (م 1323 ق)

چاپ 1326 ق،

ریحانة الادب 4/249، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، 1/ 51

3ـ آداب صلاة اللیل.

علّامه ملّا محمد باقر بن محمد جعفر فشارکی اصفهانی (م 1315 ق.)

اصفهان، 1332 و 1347 ق،

فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، 1/51.

4ـ آداب صلاة اللیل.

علامه شیخ محمّد علی ثقة الاسلام اصفهانی (م 1318 ق)

چاپ تهران (همراه با قرآن کریم ـ چاپ رکن الملک ـ).

الذریعة، 11/4ـ5.

5ـ آداب نماز شب (ضمیم کتاب مفاتح الغیب؛ در آداب استخاره).

علامه ملا محمد باقر مجلسی (1037ـ 1110 ق) صاحب «بحارالانوار».

تصحیح: سید مهدی رجایی،

مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1367 ش.

وزیری، 8ص.

6ـ آداب نماز شب.

ملا تقی بن محمد باقر.

این رساله با تمامی کوتاهی و وجازت در برگیرنده مطالبی نفیس درباره نماز شب و آداب آن و دعاهای پس از نماز است.

چاپ 1297 ق،

پالتویی (سنگی)، بدون شماره صفحه.

7ـ انیس المتهجدبن.

سید محمد هارون حسینی (م. 134 ق)،

چاپ هند،

الذریعة، 2/464.

8ـ انیس المتهجدین و زینة المصلّین.

محمد نصیربن محمد باقر تبریزی.

این کتاب در یک مقدمه و هشت باب و یک خاتمه و یک مصباح تألیف شده و پیرامون نماز شب و تمام متعلقات آن و فضیلت سجده شکر و قنوت و تسبیحات حضرت زهرا و صلوات و روز و شب جمعه و دعاهای آن گفتگو می کند.

در خاتمه نیز از فضیلت مساجد و اذان و اقامه و نماز و مذمت ترک آن و فضایل نماز جماعت و مستحبات ارکانی نماز و در مصباح هم از بهشت و نعمت‌های آن بحث می کند.

چاپ تبریز، 1316 ق،

خشتی (سنگی به خط: علی تبریزی)، بدون شماره صفحه.

9ـ چراغ ایمان.

ملامحمّد حسن بن محمد حسین نیستانکی نائینی (م 1354 ق)

چاپ 1334 ق. الذریعه، 5/306.

10ـ راز شبانه یا خلوت عشاق.

سید محمد تقی حشمت الواعظین قمی.

تهران، انتشارات پزشکیان، 1363 ش، وزیری، 167 ص(خط، غلامرضا مجد)، بخشی از این کتاب پیرامون عدد 12 و برخی عناوین متعلق به آن بحث می کند.

11ـ ربیع المتهجدین.

شیخ محمد جواد بن محرمعلی طارمی زنجانی (م 1325 ق).

این کتاب درباره اعمال روز و شب، و ترجم نماز و اعمال و وظایف و نوافل و مستحبات آن، و آداب نماز شب و دعاهای آن تدوین و چاپ شده است.

الذریعة، 10/76.

12ـ سراج القبور (در آداب نماز شب).

سید محمد تقی موسوی اصفهانی (1301ـ 1348 ق) صاحب «مکیال المکارم فی فوائد الدعا للقائمه (ع)».

اصفهان، چاپخانه محمودیه، سال 1333 ق، جیبی، 64 ص.

13ـ سراج المتهجدین.

ملا نوروز علی بن محمد باقر ـ فاضل بسطامی ـ انتخاب از کتاب «تحفةالابرار» حجة الاسلام شفتی (م 1260 ق). پایان تألیف: 1265 ق. چاپ ایران. این کتاب پیرامون فضیلت و آداب و دعاهای نماز شب است.

14ـ سوز سحرگاهی

مهدی راهبر

قم، انتشارات قیام، 1371 ش/ 1413 ق.

15ـ شب زنده داران در نماز شب

علی محمد مآثری

مشهد، مسجد جواد الائمه (ع)، 1364 ش

رقعی، 32 ص.

16ـ شب مردان خدا

سید محمد ضیاء آبادی

تهران، بنیاد بعثت، 1365 ش، رقعی، 120 ص.

17ـ شمع سحر؛ آداب نماز شب

سید احمد فهری زنجانی.

قم، دارالکتاب، 1365 ش، جیبی، 80 ص.

18ـ ضیاء المتهجدین

میرزا حسین خراسانی ـ نورالدین واعظ

این کتاب به چاپ رسیده است.

الذریعة، 15/129.

19ـ گوهر شب چراغ

تاج العلماء سید علیمحمدبن سلطان العلماء سید محمد نقوی لکهنوی (م 1312 ق).

این کتاب در هند به چاپ رسیده است.

الذریعه، 18/ 250.

20ـ کتاب المتهجدین

مؤلف شناخته نشده است.

رساله مختصری پیرامون نماز شب و آداب آن بوده که در سال 1339 ق. به چاپ رسیده است.

الذریعة، 17/280.

21ـ نماز شب

آخوندی ملّا علی اکبر ایجی اصفهانی (م 1332 ق) صاحب «زبدة المعارف» و «ردّ بر پادری مسیحی»

چاپ دوم، اصفهان، انتشارات منوچهری، 1375 ق، خشتی، 167 ص.

(این یکی از برترین ـ اگر بهترین کتاب نباشد ـ رساله های نوشته شده پیرامون نماز شب است).

نماز شب

محمد تقی مقتدری

چاپ سوّم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1371 ش، وزیری، 186 ص.

(این کتاب ارزنده پیرامون تمام آداب، اذکار و متعلقات نماز شب بحث می نماید).

23ـ نماز شب

یدالله بهتاش

تهران، انتشارات امیرکبیر، 1363 ش، جیبی، 16 ص.

ب ـ کتاب‌های خطی

1- آداب نماز شب ـ رساله در…

عبدالنبی بن المفید شیرازی

این رساله در پنج بخش و در 14 برگ نوشته شده است.

نسخه خطی آن ضمن مجموعه ش 2682 کتابخانه مسجد اعظم قم موجود است.

فهرست کتابخانه مسجد اعظم: 579

2ـ آداب نماز شب

حاج ملاعلی علیاری تبریزی (م 1327 ق) صاحب «بهجة الآمال».

این کتاب در برگیرنده یک مقدمه (دعاهای وقت خواب و بیدار شدن) و سه فصل:

(1) آداب دو رکعت بیش از شروع نماز شب

(2) آداب نماز شب

(3) آداب نماز شفع و وتر

و یک خاتمه است و نسخه خطی آن به ش 1389 در کتابخانه آیت الله مرعشی موجود است.

فهرست کتابخانه مرعشی، 4/162ـ163.

3ـ آداب نماز شب.

شیخ محمد باقر نجم آبادی تهرانی (م 1347 ق)

پایان تألیف: 1331 ق

نسخه خطی آن در 104 برگ، به ش 129 در کتابخانه حسینی شوشتری‌ها ـ نجف اشرف ـ موجود است.

نسخه های خطی (دفتر یازده و دوازده)، 787.

4ـ آداب نماز شب

محمد حسن بن محمد ابراهیم بن عبدالغفور (ق 13 هـ)

تاریخ نگارش: 1276 ق

این کتاب هفت فصل دارد، و نسخه خطی آن در 50 برگ به ش 2792 در کتابخانه مسجد اعظم قم موجود است.

فهرست کتابخانه مسجد اعظم، 5ـ6.

5ـ آداب نماز شب

سید محمد صالح حسینی

این رساله در 20 برگ چگونگی نماز شب را به نقل از ائمه اطهار «علیهم السّلام» توضیح می دهد.

نسخه خطی آن ضمن مجموع ش 3312 کتابخانه آیت الله مرعشی موجود است.

فهرست کتابخانه مرعشی، 9/39.

6ـ آداب نماز شب

مؤلف شناخته نشد.

این رساله مفصل در 65 برگ، در جمادی الثانی 1239 ق نگاشته شده و نسخه خطی آن ضمن مجموع ش 7499 کتابخانه آیت الله مرعشی موجود است.

فهرست کتابخانه مرعشی، 19/297.

7ـ ادعی نماز شب

گردآورنده ـ احتمالاً ـ خطاط شهیر ایران در قرن دوازدهم هجری میرزا احمد تبریزی بوده باشد.

نسخه خطی آن به ش 3315 ـ به خط تبریزی ـ در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است.

فهرست الفبایی کتابخانه آستان قدس: 33.

8ـ انیس المتهجدین

میرمحمد حسین بن میر محمد صالح بن عبدالواسع حسینی خاتون آبادی

نسخه خطی آن در 5 برگ در مجموع ش 5609 کتابخانه مسجد اعظم قم موجود است.

فهرست کتابخانه: 458.

9ـ التهجدیة

آقا رضی ـ محمد بن حسن ـ قزوینی (م 1096 ق)

نسخه خطی آن نزد مرحوم نصرالله تقوی در تهران بوده است.

الذریعة: 4/503.

10ـ التهجدیة

محمد حسین شمس المعالی (ق 13)

نسخه خطی آن مورخ 1283 ق به ش 1873 در کتابخانه مدرس فیضی قم موجود است.

فهرست کتابخانه مدرس فیضیه: 2/40 (بخش دوم).

11ـ خزانة القانع

سید فتح الله حسینی مرعشی شوشتری (م ح 1293 ق) متخلص به کیمیائی.

تاریخ نگارش: 1272 ق.

علّامه تهرانی نسخه اصل آن را نزد ملاکریم شوشتری دیده است.

الذریعة: 7/157ـ158.

12ـ شب بیداران

مؤلف آن شناخته نشده است.

رساله ای است مختصرـ در 20 برگ ـ که به روشی نیکو و عرفانی در تشویق به سحرخیزی و راز و نیاز با خداوند و درک فیوضات معنوی با شواهدی از آیات و روایات و اشعار دلنشین تألیف شده است.

نسخه خطی آن ـ مورّخ 1263 ق ـ ضمن مجموع ش 6419 کتابخانه آیت الله مرعشی موجود است.

فهرست کتابخانه مرعشی: 17/28.

13ـ شمع مجلس

سید فتح الله حسینی شوشتری (م ح 1293 ق) ـ صاحب «خزانة القانع» ـ این کتاب در آداب نماز شب است.

الذریعة: 14/ 232

14ـ صلاة اللیل

صدرالدین محمد حسین یزدی

نسخه خطی آن ـ در 9 برگ ـ ضمن مجموع ش 1301 کتابخان مرحوم وزیری ـ یزد ـ موجود است.

فهرست کتابخانه وزیری: 3/922.

15ـ فضیلت نماز شب و احکام آن ـ رساله…

میرزا محمدبن سلیمان تنکابنی صاحب «بدایع الاحکام فی شرح شرایع الاسلام» (م 1303 ق)

مؤلف دربار آن می گوید: [این رساله] از روایات معتبره بوده و خالی از لطائف نیست.

قصص العلماء: 86.

16ـ کیفیت نماز شب

خلیفه سلطان یا سلطان العلماء علاء الدین سید حسین بن میرزا رفیع الدین محمد حسینی مرعشی (م 1064ق).

نسخه خطی آن ضمن مجموع ش 2217 در کتابخانه آیت الله گلپایگانی ـ قم موجود است.

فهرست کتابخانه آیت الله گلپایگانی: 3/ 197.

17ـ گوهر شب چراغ

مولی محمد حسن بن محمد حسین نیستانکی نائینی (م 1354 ق)

این کتاب در چهل «شعشعه» در آداب، ادعیه و فضیلت نماز شب تألیف شده و به غیر از کتاب دیگرش ـ چراغ ایمان ـ می باشد.

الذریعة 18/249.

18ـ گوهر شب چراغ

زین العابدین حسینی

این کتاب در یک مقدمه و سه فصل و یک خاتمه تألیف شده و نسخه خطی آن ضمن مجموع ش 194 در کتابخانه دانشکده الهیات دانشگاه تهران موجود است.

فهرست کتابخانه دانشکد الهیات و معارف اسلامی: 116

19ـ لآلی اللیالی

سید صدر الدین بن میر محمد صالح طباطبایی

الذریعة: 18/262

20ـ الیلیة

مؤلف آن شناخته نشده است.

کتاب بزرگی است پیرامون تعقیبات نماز و آداب نماز شب و نسخه خطی آن ـ مورخ 1150 ق ـ نزد محدث ارموی بوده است.

الذریعة: 18/391

21ـ معراج المؤمنین

رستم خان بن صفی قلیخان ـ از امیران دانشمند زمان شاه سلیمان صفوی (م 1105 ق) ـ این کتاب شامل یک مقدمه است درباره فضیلت دعا و آداب و اوقاتش و شش منهج که عبارتند از:

1)فضیلت نماز شب

2) دعاهای برخاستن از خواب

3) آداب نافل شب

4) آداب شفع و وتر

5) آداب نافل صبح

6) فضیلت و آداب شب جمعه.

نسخه خطی آن در کتابخانه مرحوم سردار کابلی بوده است.

الذریعة: 21/234 ـ 235.

منهاج المتهجدین

میر جلال الدین محمد حسینی ـ که برای فرزندش میر عسکری نگاشته است ـ

نسخه خطی آن در 1067 ق وقف کتابخانه آستان قدس رضوی گردیده است.

الذریعة: 23/175.

دوّم: کتاب‌های عربی

الف ـ کتاب‌های چاپی

1ـ صحائف الابرار فی وظائف الاسحار

علامه شیخ محمد حسین کاشف الغطاء (1294ـ 1373 ق)

تقریظ: علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی (1293 ـ 1389 ق)

تعلیقات: علام شهید سید محمد علی قاضی طباطبابی (؟ـ 1399 ق)

چاپ تبریز، 1387 ق، رقعی، 75 ص.

2ـ صلاة اللیل فضلها و وقتها

غلامرضا عرفانیان یزدی خراسانی، چاپ سوّم، قم، انتشارات بصیرتی، 1410 ق، وزیری، 135 ص.

3ـ المستغفرون بالاسحار

سید محمد ضیاء آبادی،

ترجمه به عربی، محمد رضا آل صادق،

تهران، بنیاد بعثت، 1371 ش،

رقعی، 85 ص.

4ـ الوتر ثلاث رکعات

سید مهدی حسینی روحانی قمی

تعلیقات: سید موسی شبیری زنجانی،

قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1371 ش،

رقعی، 180 ص.

(مؤلف درصدد اثبات آن است که نماز شفع هم جزء نماز وتر است، و سه رکعت بر روی هم تشکیل نماز وتر را می دهند.)

ب: كتاب‌های خطی

1ـ آداب صلاة اللیل

حاج سید ابومحمد بن سید اسماعیل حسینی ـ شیخ الاسلام ساوجی ـ (م 1333 ق)

الذریعة: 1/22.

2ـ آداب صلاة اللیل ـ رسالةفی…

حاج ملا علی علیاری تبریزی (1236 ـ 1327 ق) صاحب «بهجة الآمال»

پایان تألیف: 1289 ق

نسخه اصل آن در کتابخانه مرحوم محدث ارموی در تهران بوده است.

الذریعة: 11/5

3ـ آداب صلاة اللیل

ملا محمد تقی مجلسی (1003ـ 1070ق) پدر علامه مجلسی و صاحب «روضه المتقین» این رساله ای بزرگ بوده است.

الذریعة: 1/23.

4ـ آداب صلاة اللیل

ملا محمد تقی مجلسی اصفهانی صاحب «لوامع صاحبقرانی».

رساله ای مختصر و کوچک بوده است.

الذریعة: 1/23

5ـ آداب صلاة اللیل

ملّا محمد طاهر قمی ـ استاد اجاز علامه مجلسی ـ صاحب «حجة الاسلام فی شرح تهذیب الاحکام»

الذریعة: 1/23

6ـ آداب صلاة اللیل؛ انیس الوحشة جلیس اللیلة

ملا محمد شفیع بن محمد رفیع اصفهانی ـ از شاگردان علامه مجلسی (م 1110 ق) ـ

الذریعة: 1/23

7ـ آداب صلاة اللیل و فضلها

حجة الاسلام شفتی ـ سید محمد باقر اصفهانی صاحب «مطالع الانوار» ـ (1175 ـ 1260 ق)

الذریعة: 1/22

8ـ ادعیة صلاة اللیل

مؤلف شناخته نشد.

نسخه خطی آن در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است.

الذریعة: 1/398

9ـ التهجد

ابوالفرج قنانی کاتب: محمد بن علی بن یعقوب بن اسحق بن ابی قرّه ـ از مشایخ نجاشی (م 450 ق)ـ

رجال نجاشی: 2/326

10ـ رسالة فی «رکعات صلاة اللیل»

علّامه سید آقا شوشتری: احمدبن حسین (1291 ـ 1384 ق)

تاریخ تألیف: 1340 ق

در این کتاب برخی از آداب نماز شب نیز ذکر شده است.

الذریعة: 11/195

11ـ زبدة الدعوات فی آداب صلاة اللیل

سید محمد مهدی بن محمد جعفر موسوی (از دانشمندان نیم دوم قرن 13 هـ)

الذریعة: 12/27

12ـ صلاة اللیل ـ رسالة فی…

سید محمدبن سید عبدالله شبّر.

الذریعة: 15/83

13ـ صلاة اللیل ـ رسالة فی…

سید ضیاء الدین استر آبادی.

گنجینه دانشمندان: 7/484

14ـ صلاة اللیل

مؤلف شناخته نشده است.

نسخه خطی آن ضمن مجموعه ش 6024 کتابخانه آیت الله مرعشی موجود است.

فهرست کتابخانه مرعشی: 16/23.

15ـ ضیاءالصالحین

سید احمد موسوی مستنبط صاحب «القطره من بحار مناقب النبی و العترة»

این کتاب فشرده ای از کتاب دیگرش «ضیاء المتهجدین» بوده است.

الذریعة: 15/124

16ـ ضیاء المتهجدین

سید احمد موسوی تبریزی مستنبط

این کتاب گسترده و پیرامون آداب و فضیلت و احکام نماز شب بوده است.

الذریعة: 15/129

17ـ کتاب «قیام اللیل»

شیخ ابوالقاسم جعفربن محمدبن جعفربن موسی بن قولویه (م 367 ق) صاحب «کامل الزیارات»

رجال نجاشی: 1/306؛ لسان المیزان: ج2، ص 536

18ـ کتاب «قیام اللیل»

شیخ الطائفه ابوالقاسم سعدبن عبدالله ابی خلف اشعری قمی (م 310 ق) صاحبت «فرق الشیعه»

از مفاخر محدثین شیعه و دنیای خاندان «انصاری قمی»ـ

رجال نجاشی: 1/403

19ـ النوائل الیلیة

شیخ محمد علی حزین گیلانی اصفهانی (1104 ـ 1181 ق)

الذریعة: 24/351

20ـ الوتر و صلاة اللیل

ابونضر محمدبن مسعودبن محمدبن عیاش سلمی سمرقندی (ق 4 هـ) صاحب «تفسیر عیاشی»

رجال نجاشی: 2/250

21ـ الوجیزة فی آداب صلاة اللیل

مولی نجم الدین محمد علی بن احمد تستری محلاتی شیرازی (م 1284 ق)

الذریعة: 25/50

22ـ هدایة العباد

سید صدر الدین محمد بن عبدالمهدی حسینی موسوی غروی

این رساله درباره نماز شب و آداب و متعلقات آن است و نسخه خطی آن ـ در 22 برگ ـ به ش 6180 در کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری (سپهسالار) موجود است.

فهرست كتابخانه مدرس سپهسالار: 5/758

[1] . برای آگاهی اجمالی مراجعه کنید به: مقال «سحرخیزی حافظ» از: سید محمود خسروانی در مجله مشکوة ش 38، (بهار 1372 ش)، ص 157ـ160.