مقالات

چکیده: نام او، ابوالعباس احمدبن محمد کوفى (ابن سعید بن عبدالرحمن بن ابراهیم بن زیاد بن عبداللّه بن عجلان) است که به ابن عقده نامبردار گشته است.1 جدّ چهارمش (زیاد) را با عبدالواحد بن عیسى بن موسى هاشمى، رابطه «ولاى عتق» پیوند مى داد و جدّ ششم او (عجلان)، مولاى عبدالرحمان بن سعید بن قیس همدانى بود. ابن عقده به سال 249هـ در کوفه ولادت یافت.2 وفات او را سیره نگاران و صاحبان تراجم و تاریخ، از جمله شیخ طوسى در کتاب الفهرست، در 333 هـ دانسته اند؛ با وجود این، شیخ در رجال خود، سال 332هـ را آورده است.3…

چکیده: محمد بن سنان از اصحاب امامان کاظم، رضا و جواد (ع) است. 969 روایت از او در کتب اربعه نقل کرده‌اند که وی را در زمرۀ راویان پر حدیث شیعه قرار می‌دهد. دربارۀ او نظریات متضادی وجود دارد به‌ گونه‌ای که برخی از دانشمندان تضعیفش کرده و به‌ مجرد حضور نامش در سند حدیث، آن را ضعیف و غیرقابل استناد دانسته‌اند. در مقابل، منش رفتاری محمد بن سنان و هم‌ نشینی او با حضرات ائمه (ع) و بزرگان اصحاب، اهتمام راویان پرآوازه و جلیل‌القدر در نقل روایات او، روایات بسیارش با موضوعات گوناگون در کتاب‌ها و جوامع حدیثی شیعه…

چکیده: حسین‏ بن روح نوبختى که نزد امامیه به عنوان سومین نایب خاص امام دوازدهم (علیه‏ا السلام) معروف است، پنج سال از عمر خود را (317 ـ 312 ق / 929 ـ 924 م) در زندان مقتدر، خلیفه‏‌ى عباسى، به سر برد. این نوشته به بررسى علل دست‏گیرى او مى ‏پردازد. در مورد دست‏گیرى او دو علت مطرح شده است: 1. عدم پرداخت اموالى که حکومت از او مطالبه مى‏ کرد؛ 2. همکارى با قرامطه. در این مقاله علت اول تأیید و علت دوم رد شده است؛ علاوه بر آن، فرض سومى نیز با تکیه بر قراین مطرح شده است…

چکیده: منابع به حسین بن روح نوبختی (د ۳۲۶ ق/ ۹۳۸ م) از وابستگان خاندان نوبختی که در نزد شیعیان امامیه به عنوان نایب سوم امام دوازدهم شناخته شده است کمتر پرداخته و یا این که به ابعاد شخصیتی او اشاره نکرده اند. مسئله‌ای که این مقاله به بررسی آن می‌پردازد این است که آیا در منابع کهن اعم از نوشته‌های تاریخی، کلامی و حدیثی شیعه، کتاب‌های رجال و فرق به نیابت خاص او پرداخته‌اند یا خیر؟ به نظر می‌رسد به علت تقیه شدید او و شیعیان در آن زمان، در منابع تاریخی و شیعه معاصر او نیابت حسین بن…

چکیده: ابن قبه رازی متكلمی از جریان معتزلیان شیعه شده است كه در دوران غیبت صغرا در حوزه تبیین اندیشه‌های امامیه و دفاع از آموزه‌های اعتقادی تشیع فعالیت‌های بسیاری كرده است. این نوشتار، بر آن است به این پرسش پاسخ دهد كه ابن قبه رازی در بحث غیبت، در رویارویی با مخالفان چه طرحی داشت و این‌ که آیا تئوری او در دوره‌های بعدی كلام امامیه در بغداد مورد پذیرش قرار گرفت؟ همچنین به این بحث اشاره خواهد شد كه آیا ابن قبه مصداق مناسبی برای نظریه خط اعتدالی كه مدرسی طباطبایی معرفی می‌کند و نافی صفات فوق بشری ائمه…

چکیده: تأثیر عمیق و همه‌جانبه شمس تبریزی بر وجود مولوی بر هیچ‌کس پوشیده نیست تا آنجا كه تعدادی از مولوی پژوهانِ بنام، آثار مولوی را انعكاسی از اندیشه‌های شمس دانسته‌اند و مثنوی مولوی را شرحی از انعام شمس خوانده‌اند. انقلاب روحی پدید آمده در مولوی و تأثیر آموزه‌های شمس در تفكرات او در زمینه‌های عرفانی، فلسفی، كلامی و… به اثبات رسیده است. با وجود این، در مواردی بسیار نادر، اختلافاتی میان آراء این پیر و مرید پرآوازه دیده می‌شود كه تاكنون از دیدگاه محققان پوشیده مانده است. یكی از این موارد، اختلاف دیدگاه‌های آن‌ها درباره شخصیت حلاج است كه از…

چکیده: مصائب حلاج (حسن بن منصور) که در 24 ذيقعده سال 309 در بغداد با شکنجه به قتل رسيد. «شهادت» حلاج، «مصلوب راه حق»، رويدادي است که شاعران عارف مشرب مسلمان، از ابوسعيد ابي الخير گرفته تا حافظ، مکرر در مکرر آن را گزارش کرده اند. شاعر بزرگ ايراني، عطار، نيز دو روايت زنده، با زيبايي هر چه هيجان انگيزتر، از اين مرگ و نمايش تراژيک آن به جا نهاده است. اين آثار داراي شالوده تاريخي اند. شهادت حلاج به واقع روي داده است و مدارکي از آن در دست داريم: تحرير نيم رسمي محاکمه و جريان محکوميت و متن…

چکیده: روایت زندگی، اندیشه و مرگ حلاج در بیشتر متون عرفانی همواره از ظرفیت و توان مایگی برای معرفی زمینه‌ها و نشانه‌های گفتمان صوفیانه برخوردار بوده است. برخی گفتمان‌ها به‌تدریج این نشانه‌ها را به‌عنوان «دال‌های شناور» در خود جذب و با ماهیتی متفاوت مفصل‌بندی کردند و از این طریق زمینۀ تغییر گفتمان عرفانی را فراهم ساختند. در دورۀ مشروطه، برخلاف دوران گذشته که رنگ گفتمان عرفانی در متون مرتبط با حلاج رنگ غالب بود و بیشتر قرائت‌ها از حلاج بازتاب مستقیمی از مقام عرفانی وی محسوب می‌شد، جنبش‌های چپ‌گرا با تقلیل‌گرایی و کلیشه‌سازی و بازنمایی عرفان به دو نوع متفاوت…

چکیده: کهن‌ الگو تجربیات مشترک همه انسان‌ها است که از گذشته‌ها‌ی دور در ناخودآگاه جمعی آن‌ها باقی‌ مانده است. به دلیل فراوان بودن تجربیات انسانی نمی‌توان تعداد کهن‌ الگوها را مشخص کرد؛ اما شاخص‌ترین کهن‌ الگوها عبارت‌اند از آنیما، آنیموس، خود، پرسونا، سایه، پیر فرزانه و مادر. ایثار ‌‌یکی از مهم‌ترین کهن‌ الگوها است که در ناخودآگاه جمعی بیشتر ‌انسان‌ها نهادینه‌ شده است. از دیدگاه ‌روان‌کاوان، ‌‌ایثار ‌‌یکی از ‌مکانیزم‌های دفاعی انسان در برابر ‌خواسته‌های نهاد است که به علاقه اجتماعی منجر ‌‌می‌شود. کهن‌ الگوها خود را در رؤیاها، خیال‌پردازی‌‌‌ها و توهمات نشان ‌‌‌می‌دهند. هنر و به‌ویژه ادبیات، ‌‌یکی از…

چکیده: در سخن عارفان تعبیرات و اصطلاحاتی به چشم می‌خورد که از شناخت و جهان‌بینی خاص آن‌ها حکایت دارد، شناختی که حاصل تجربه شخصی هر عارف است. او بر اثر تهذیب نفس و ریاضتی که در پیش می‌گیرد، مورد عنایت و الهام قرار می‌گیرد و حالی برایش فراهم می‌آید که بیانش در قالب الفاظ عادی نمی‌گنجد و به‌ ناچار از زبان رمز بهره می‌گیرد تا حقیقت حال و تجربه‌اش از اغیار پنهان بماند؛ و از این‌روست که سخنان عارفان، آکنده از رمز و اصطلاحات عرفانی می‌شود. «أنا الحق» حسین بن منصور حلاج (منِ منصوری) از جمله این تعبیرات رمزی است…

چکیده: ابن قبه رازی از متکلمان برجسته و بلندآوازه امامیه در نیمۀ دوم سدۀ سوم هجری است که در حوزۀ مسائل مربوط به امامت دیدگاه‌های درخور توجهی داشته است و از همین‌روی، از جایگاه ویژه‌ای در میان متکلمان امامیه برخوردار است. سید حسین مدرسی طباطبایی- شیعه‌پژوه معاصر- درکتاب مکتب در فرآیند تکامل با ارجاعات فراوان به آثار ابن قبه و بررسی رساله‌های به جا مانده از او در صدد تحلیل تحولات تاریخی اندیشۀ امامیه در بستر تحولات سیاسی- اجتماعی برآمده است. در این مقاله به ادعاهای مدرسی طباطبایی و برداشت‌ها و خوانش او از آثار و اندیشه‌های ابن قبه پرداخته…

چکیده: خواجه حافظ چنان‌ که از اشعارش پیداست به حسین بن منصور حلاج، عارف بلندآوازه قرن سوم دل‌بستگی وافر و با سرگذشت تحسین‌برانگیزش آشنایی کامل داشته است. همین علاقه وافر سبب شده که خواجه، اگرنه همه آثار، دست‌کم بعضی از آن‌ها، ازجمله «طواسین» و «دیوان» اش را مطالعه کند و در نتیجه، تحت تأثیر اندیشه‌های بلند عرفانی او قرار گیرد. از آنجا که درباره تأثیرپذیری‌های حافظ از «طواسین» و «دیوان» حلاج تاکنون تحقیقی صورت نگرفته و یا نگارنده از آن بی‌خبر است، در این مقاله کوشش شده است که نخست این دو اثر حلاج به‌ اجمال معرفی شود و سپس…